1536
n
Fransızlarla “Kapitülâsyon Anlaşması” adıyla ilk
imtiyazlı ticaret ve dostluk anlaşması imza edildi
(18 Şubat).
Kapitülasyonlar, bir ülkede yurttaşların zararına olarak
yabancılara verilen ayrıcalık hakları olarak tanımlanır. E-
timolojik olarak kapitülasyon sözcüğünün kökeni konu-
sunda iki görüş vardır. Birincisi, İtalyanca Capitolazione
(anlaşma) sözcüğünden; ikincisi,Arapça sulh (mutareke,
geçici anlaşma) sözcüğünden kaynaklandığıdır. Kapitü-
lasyonlar iki yanlı gerçek bir anlaşma niteliğinde ya da
bir ayrıcalığı belirleyen tek yanlı yükümlülükler olarak iki
biçimde ortaya çıktı.Tarih boyunca çeşitli ülke ve devlet-
lerde görüldü. Başlangıçta Doğu ülkelerinin Batı ülkele-
rine verdiği ayrıcalıklar niteliğinde olan kapitülasyonlar,
zamanla Batılıların Doğu ülkeleri üzerinde sömürgecilik
siyasetlerini uygulamalarında bir araç durumuna geldi.
Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk kapitülasyonlar I. Murat
zamanında basit ticarî anlaşmalar biçiminde ortaya çık-
tı. İlk büyük kapitülasyon anlaşması I. Süleyman (Kanu-
nî) ile Fransa Kralı I. François arasında imzalandı. Bu
dostluk anlaşmasıyla Fransızlar tek yanlı olarak ayrıca-
lıklar elde ettiler. Fransız bayrağı taşıyan gemilere Os-
manlı egemenliği altında bulunan tüm limanlarda ser-
best ticaret ve kabotaj hakkı verildi. 1740’a dek 4 kez
yinelenen antlaşmalarla ayrıcalıklar genişletildi. İngiltere,
Hollanda ve diğer Batılı ülkelerle de kapitülasyon anlaş-
maları imzalandı. 1740’ta I. Mahmut ile Fransız Kralı
XV. Louis arasında imzalanan anlaşmayla Fransa’ya e-
konomik, hukukî ve dinî bakımdan birçok ayrıcalıklar ta-
nındı. “1740 kapitülasyonları” adını alan bu antlaşma-
nın en önemli özelliği, Fransa’ya verilen bu hak ve ayrı-
calıkların bundan böyle hep yürürlükte kalacağı ve de-
ğişmeyeceğinin kabul edilmesiydi. Öbür Batılı ülkelere
de tanınan ayrıcalıklar, giderek büyük sorunlar yarattı.
Demiryolu, bayındırlık işleri ve madenlerle ilgili olarak
Tanzimat döneminde büyük artış gösterdi. 1856 ve
1878 anlaşmalarında yer alan ayrıcalıklarla konsolosla-
ra, yabancıları koruma ve yargılama hakları ve konsolos-
larına bu hakların verildiği devletlerin yurttaşlarına yer-
leşme, seyahat etme, ticaret yapma, kiliselerine sahip ol-
ma gibi birçok özgürlükler tanındı.Yabancılara verilen bu
ayrıcalıklarla, özellikle Fransızlar, Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nda bir koloni oluşturmaya başladılar. Konsoloslar
zamanla genişletilen yetkileriyle Osmanlı Devleti’nin
yüksek mercileriyle doğrudan ilişki kurdular. Osmanlı
Devleti’nde iç ve dış ticaret, yabancıların eline geçti. Os-
manlı İmparatorluğu’nun Batı kapitalizmi önünde yarı-
sömürge durumuna düşmesini hızlandıran etkenlerin
başında gelen kapitülasyonlar, I. Dünya Savaşı’na dek
sürdü. Osmanlı padişahı Vahdettin, 9 Eylül 1914’te ka-
pitülasyonları kaldıracağını tüm yabancı devletlerin tem-
silcilerine bildirdi. Ayrıcalıklardan önemli ölçüde yararla-
nan Fransa ve İngiltere, uluslararası nitelik taşıyan anlaş-
maların tek yanlı yürürlükten kaldırılamayacağını ileri
sürerek,Vahdettin’in kararına karşı çıktılar. Osmanlı Dev-
leti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesi ve 10 Ağustos
1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasıyla kapitülasyonla-
rın korunacağı belirtildi. Ulusal Kurtuluş Savaşı’ndan
sonra 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Barış Antlaş-
masıyla kapitülasyonlara son verildi; gümrük ayrıcalıkla-
rına ilişkin düzenleme ise 1930’lara dek varlığını koru-
du.
I. SÜLEYMAN DÖNEM‹ OLAYLARI
2- Viyana-Budapeflte yolu üzerinde bulunan Yan›kka-
le, Türklere b›rak›lacakt›r;
3- Ferdinand, t›pk› Zapolya gibi Kanunî’ye ba¤l› kala-
cak ve Kanunî ona “flefkatli baba” muamelesi ya-
pacakt›r;
4- Ferdinand, Osmanl› protokolünde veziriazamla eflit
seviyede say›lacak ve yaz›flmalarda birbirlerine
“kardeflim” diye hitap edeceklerdir;
5- Macaristan’›n kuzeybat›s›ndan ince bir flerit Ferdi-
nand’›n elinde kalacak, ama bu toprak, Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nun bir parças› olarak Türkler tara-
f›ndan himaye edilecektir.
161
Kanunî Sultan Süleyman, bir sefere gidiyor
(Tablo: Chebelowski)
Irak seferinde Osmanl› ordusu Kasr-› fiirin’de konakl›yor
(Minyatür: Süleymanname)
