370
kulesi ayaktadır). Siverek ve yöresi: Hassek
Höyük (Son Kalkolitik Dönem). Halfeti: arazi-
sinin büyük çoğunluğu yeni yapılan Birecik Ba-
rajı suları altında kalan Halfeti ve çevresi. Suruç
ve yöresi: Aligörsuyu Mesiresi, havalimanı.
ŞANLIURFA (63)
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, aynı adı taşı-
yan ilin merkezi olan kent. Nüfusu 674.515
(2008). Tarih: Tarihî bir kalenin yamaçlarıyla
önündeki düzlükte kurulmuştur. Bir yandan Doğu
ve Güneydoğu Anadolu, öte yandan da Suriye ve
Irak ile Akdeniz kıyıları arasındaki ticaretin mer-
kezidir. Bu düzenli yol ağı sayesinde son yıllarda
hızla gelişip büyümüş ve 2000’de nüfusuyla Tür-
kiye’nin önemli kentleri arasında yer almıştır.
Kent, tarihî camileri, Halilürrahman Havuzu ve
küçük Aynizeliha Gölü ve göldeki kutsal sayılan
balıklarıyla turizm bakımından dikkati çeker.
Güzel Sanatlar: Yalçın bir kaya üzerinde yer
alan Urfa Kalesi’nin yapımı Antik Çağa değin
inmektedir. Çeşitli dönemlerde de onarılarak
kullanılan bu yapı, iç kale ve dış kaleden olu-
şur. Daire planlı iç kalenin duvarları yirmi beş
burçla güçlendirilmiştir. Dörtgen planlı dış
kale, Bey Kapısı, Samsat Kapısı, Harran Kapısı
ile dışa açılır. İç kale ile dış kale arasındaki
alanda evler, saraylar (Mehmet Paşa, Molla,
Gezer Paşa sarayları) yer alıyordu. Halk ara-
sında “Mancınık” diye bilinen 17,25 metre yük-
sekliğinde, 4,60 metre çapındaki çifte sütun,
Oshroene krallarınca yaptırılmıştı (sütunlardan
biri yazıtlıdır). Şanlıurfa’daki Türk-İslam anıtları,
mimarileri ve süslemeleriyle Anadolu ve Suriye
geleneklerini kaynaştırır. “Kızıl Kilise” adıyla bi-
linen bir Süryani kilisesinin yerine inşa edilen
Ulu Cami’nin (Mescidülhamra, Kızıl Cami)
yapım tarihi kimi kaynaklarda 1145 olarak be-
lirtilir; caminin doğu duvarına bitişik Eyyûbi
Medresesi’nin (günümüzde ilkokul) 1191’de
Selahaddin Eyyûbi tarafından yaptırıldığını gös-
teren bir yazıtı bulunduğundan bu yapının bu
tarihten önce Zengiler döneminde inşa edildiği
kesinlik kazanmaktadır. Caminin dikdörtgen
ayaklara oturan on dört sivri kemerle avluya
açılan son cemaat yeri çapraz tonoz örtülüdür.
Camiden kopmuş durumdaki kesme taştan, se-
kizgen kaideli ve gövdeli minare, aslında kili-
senin çan kulesidir (saatli petek bölümü
sonradan eklenmiştir). Avluda Haçlı savaşla-
rında şehit düşen komutanların mezarları ve
türbeleri vardır. Sivri kemerli taçkapı siyah-
beyaz taş örgülüdür; yanlardaki girişe zenginlik
kazandırır. Halilürrahman Gölü’nün güneybatı-
sındaki, aynı adla anılan cami yörede Döşeme
Camii olarak da bilinir. Bu yapının güneydoğu
köşesindeki medresenin, 1211-1212’de Melik
Eşref Muzaffereddin Musa tarafından inşa etti-
rildiğini gösteren yazıtı vardır. Sultan Hasan
(Hasan Padişah, Hasan Paşa) Camii iki bölüm-
den oluşur: tek kubbeli, kare planlı bölüm, Tok-
demir adlı bir Türk beyi; bitişiğindeki üç
kubbeli, mihrap duvarına koşut üç sahınlı bö-
lümse Uzun Hasan adına Şeyh Yakup tarafından
yaptırılmıştır (15. yüzyıl ikinci yarısı). Planıyla
Edirne’deki Üçşerefeli Cami’ye benzeyen Ak
Cami (Nimetullah Camii), altıgen şemalı cami-
lerin Güneydoğu Anadolu’daki en önemli örne-
ğidir. 16. yüzyıl başlarında Nimetullah Bey ta-
rafından yaptırıldığı sanılan bu caminin ana
mekânı, kuzey ve güneyden duvarlara, doğu ve
batıdan T biçiminde birer ayağa oturan kubbeyle
örtülüdür. Son cemaat yerinin batısındaki kare
kaideli, silindirik gövdeli minare, şehirdeki mi-
narelerin en yükseğidir ve gövdesi burma mo-
tifli yatay frizlerle süslüdür. Batı ve güneydeki
kapılarla dışa açılan avlunun kuzeyindeki med-
rese odaları ve türbe yer alır (türbenin yazıtından
burada Nimetullah Bey [1521] ve Ali Bey bin
Lütfi’nin [1594] yattığı anlaşılmaktadır). Beyler-
beyi Camii (16. yüzyıl), Kadıoğlu Camii (17.
yüzyıl) Akkâ Valisi Rızvan bin Ahmet Paşa’nın
yaptırdığı Rızvaniye Camii ve Medresesi (18.
yüzyıl ilk yarısı), Gümrük Hanı (16. yüzyıl), be-
lirtilmesi gereken diğer mimarî anıtlardır. Yö-
rede yapılan kazı ve araştırmalar sırasında ele
geçen arkeolojik buluntular, 1968’de ziyarete
açılan Şanlıurfa Müzesi’nde sergilenmektedir.
ŞANLIURFA’NIN İLÇELERİ
İlçe
İlçe Nüfusu
Merkez
674.515
Akçakale
79.728
Birecik
85.921
Bozova
58.575
Ceylanpınar
71.272
Halfeti
40.747
Harran
61.520
Hilvan
40.776
Siverek
204.638
Suruç
102.109
Viranşehir
154.423
Toplam 1.574.224 (2008)
Şanlıurfa Kalesi'nden kente bakış
