11
ünlüsü inceyse, sonraki ünlüleri de ince olur. Bu kurala büyük ünlü uyumu
denir:
sayg›n, ö¤renci, kural, çözümleme, toplumsal, düflünce...
Türkçede ekler de büyük ünlü uyumuna uyar:
a¤aç-l›k, çiçek-çi, kofl-tu,
bil-gi-siz...
Büyük ünlü uyumuna ayk›r› sözcükler çok azd›r:
elma, hani, hangi, an-
ne, kardefl, fliflman, dahi...
Bu sözcüklerden baz›lar›n›n, de¤iflime u¤rama-
dan önce büyük ünlü uyumuna uygun oldu¤u görülür:
anne (ana), elma (al-
ma), kardefl (kardafl, kar›ndafl)...
Yabanc› sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Bu sözcüklerin ba-
z›lar›n›n büyük ünlü uyumuna uydu¤u, baz›lar›n›n uymad›¤› görülür:
tele-
fon, meydan, gazete, tiyatro, televizyon, insan, limon, terazi, otomobil, pa-
rantez, piyes, hayat...
Ancak, baz› yabanc› sözcükler büyük ünlü uyumuna
uydurulmufltur:
surat (suret), kal›p (kalib), duvar (divar)...
Büyük ünlü uyumuna ayk›r› sözcüklere getirilen ekler, sözcü¤ün son
ünlüsüne uyarak ince ya da kal›n olur:
elma-lar, hangi-si, anne-si-nin, tiyat-
ro-cu, televizyon-da, otobüs-te, gazeteci-nin, kitap-ç›...
Ancak, baz› yaban-
c› sözcüklerde ekler, sözcü¤ün son ünlüsüne uymayabilir. Bu sözcüklerde
ünlüsü kal›n olan heceden sonra gelen eklerin ünlüsü ince olur:
saat-çi,
harf-ler, petrol-ün, hakikat-i, rol-ü...
Türkçedeki -ken, -ki, -leyin, -(i)yor, -(i)mt›rak ekleri büyük ünlü uyumu-
na uymaz:
bakar-ken, sabah-ki, akflam-leyin, geç-iyor, yeflil-imt›rak...
Birleflik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
9. Küçük Ünlü Uyumu
1.
Türkçe bir sözcü¤ün ilk ünlüsü düz (a, e, ›, i) ise, sonraki ünlüleri de
düz olur:
yaz›, dilek, ›l›k, bekletmek, kat›lmak, devinim...
2.
Türkçe bir sözcü¤ün ilk ünlüsü yuvarlak (o, ö, u, ü) ise, sonraki ün-
lüleri dar yuvarlak (u, ü) ya da düz genifl (a, e) olur:
durak, çözüm, yorgun-
luk, söylence, duruflma, gülümsemek...
Türkçede küçük ünlü uyumuna ayk›r› baz› sözcükler de vard›r:
kabuk,
çamur, ya¤mur, kavurmak, savurmak, kavun...
Yabanc› sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz: d
oktor, kabul, mü-
zik, profesör, radyo, mühim, aktör, televizyon...
Ancak, baz› yabanc› söz-
cükler küçük ünlü uyumuna uydurulmufltur:
müdür (müdir), müflkül (müfl-
kil), mümkün (mümkin)...
Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde ekler, sözcü¤ün son ünlü-
süne uyar:
geliyor-sun, profesör-ü, masör-ün, çamur-luk...
Birleflik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Türkçede genifl yuvarlak (o, ö) ünlüleri, bir sözcü¤ün yaln›zca birinci
hecesinde bulunabilir; öteki hecelerinde bulunmaz.
02-Yaz›m K›lavuzu/008-056 21/07/2010 20:44 Page 11
