246
madığından hayvancılık için elverişli ortamı
oluşturur. Ekonomi: Kars’ın ekonomisi tarıma
dayanır ve il halkının beşte dördü bu alanda ça-
lışır. Tarımın en önemli kolu hayvancılıktır ve
at besiciliği önemli yer tutar. Ayrıca arıcılık da
gelişmiştir. Yükseklik ve iklim koşullarının sert-
liği nedeniyle tarımsal ürün çeşidi sınırlıdır.
1968’de kalkınmada öncelikle iller kapsamına
alınmasına karşın Kars’ta sanayi yeterince ge-
lişmemiştir. Et ve Balık Kurumu kombinası,
yem ve çimento fabrikaları, başlıca kamu yatı-
rımlarıdır. Özel kesimin süt tozu, gravyer, deri
ve ayakkabı fabrikaları vardır. Küçük atölyelerde
tarım araç ve gereçleri, kaşar peyniri üretimi ya-
pılır. Turistik Yerler: Kentte Kars Kalesi, Hava-
riler Kilisesi (16. yüzyılda Kümbet Camii’ne
dönüştürülmüştür), Evliya Camii (1579), bey-
lerbeyi konutu Paşa Sarayı, Kars Müzesi
(1963’te Kümbet Camii’nde açılan müzede Kars
ve Ani çevresinde yapılan kazılarda çıkarılan
buluntular sergilenir). Arpaçay ilçesinde Ani
harabeleri (Ermeni mimarisinin en gelişmiş ör-
neklerinden biri olan Büyük Katedral, Surp Gre-
gor Kilisesi, Havariler Kilisesi, Surp Gregor
Kilisesi, Ebu’l Muammeran Camii. Sarıkamış’ta
kış sporları ve kayak tesisleri.
KARS (36)
Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzeydoğu kesi-
minde, aynı adlı ilin merkezi olan kent. Nüfusu
110.283 (2008). Tarih: Kuruluş tarihi bilinme-
yen Kars’ın adının, Gürcü dilinde “kapı şehri”
anlamında “Karis Kalaki”den geldiği sanılır. Bir
sınır ve garnizon şehri olan Kars, İlk Çağdan
bu yana coğrafi konumu, stratejik önemi dola-
yısıyla, tarih boyunca arkası kesilmeyen savaş-
larda birçok kez yıkıma uğramıştır. 1064’te
Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan tarafından
fethedilen şehir, 1239’da Moğollar tarafından
bir kez daha yıkıldı. Akkoyunlu savaşlarında
yeni bir yıkıma uğradı. Kanuni Sultan Süley-
man’ın 1534’teki İran Seferi’nde Osmanlı yö-
netimine girdi ve şehir Osmanlılarca imar
edildi; Kars Kalesi yeniden yapıldı. 16. yüz-
yılda Erzurum Eyaleti’ne bağlı bir sancak mer-
kezi olan Kars, 1828’de Rus ordusu tarafından
işgal edildi. Ruslar Kırım Savaşı’nda şehri ele
geçirdilerse de, Paris Antlaşması (1856) uya-
rınca çekilmek zorunda kaldılar. 1877-1878
Osmanlı-Rus Savaşı’nda Kars yeniden Rusla-
rın eline geçti; Çarlık yönetimi, merkezi Kars
olan, Ardahan, Kağızman ile Oltu’yu da içeren
Kars Oblastı’nı oluşturdu. Çarlık yönetimi sıra-
sında yöreye Rus, Yunan, Oset, Malakan göç-
menler yerleştirildi; işgal altındaki topraklardan
100.000 dolayında Türk, Anadolu’ya göç etmek
zorunda kaldı. Ekim 1917’deki Sovyet Dev-
rimi’nin ardından yapılan barış antlaşması uya-
rınca Ruslar, Kars’tan çekildiler. Mondros
Müterekesi (30 Ekim 1918) hükümleri uya-
rınca, Osmanlı birliklerinin I. Dünya Savaşı ön-
cesindeki sınırlara çekilerek Kars, Ardahan ve
Batum’u boşaltmasından sonra Kasım 1918’de
“Kars İslam Şûrası” adıyla bir direniş örgütü
oluşturuldu. Bu örgütün önderliğinde Kars’ta
toplanan kongrede Güneybatı Kafkasya Geçici
Millî Hükûmeti kuruldu. Ancak İngiliz birlikleri
bu hükûmetin çalışmalarını engellediler; bu du-
rumdan yararlanan Gürcü ve Ermeni birlikleri
Ardahan ve Kars’a girdi. Ankara Hükûmeti’nin
Doğu Cephesi Komutanı Kâzım Karabekir Paşa
30 Ekim’de Kars’ı geri aldı. Kars, daha sonra
imzalanan Moskova (16 Mart 1921) ve Kars
(13 Ekim 1921) antlaşmalarıyla Türkiye sınırları
içinde kaldı. 1924’te aynı adlı ilin merkezi oldu.
Güzel Sanatlar: Kars’ta ayakta kalabilmiş tarihî
yapı çok azdır. Kentin en eski tarihî yapısı, Sal-
tuklular zamanında yapılan Kars Kalesi’dir
(1152). Beş kat surla çevrilen yapı, iç ve dış
kale bölümlerinden oluşur. Oldukça sağlam
kalmış olan iç kaleyi çevreleyen dış kalenin
ancak kalıntıları günümüze ulaşmıştır. İç kale-
nin çevresinin uzunluğu 3.500 metredir. Hava-
riler Kilisesi (932-937), 12 havari adına
yapılmış bir yapıdır. 1579’da camiye çevrilen
yapı, Selçuklu kümbetlerine benzediği için
Kümbet Camii olarak adlandırılır. Kilisenin
kubbe kasnağının pencere kemerleri arasında
havarilerin kabartmaları bulunur. Diğer yapılar
arasında Evliya Camii (1579), yıkık durumdaki
Paşa Sarayı (1579) sayılabilir. Kars Çayı üze-
rindeki Taş Köprü (1579) üç gözlü bir yapı-
dır.
Kars'daki Ani Harabeleri'nden Menuçihr Camii
Ani'de Ermenistan Türkiye sınırındaki köprü kalıntıları
