Z‹GETVAR SEFER‹
671
Zekâ kavram›, düflüncenin tarihî geliflimi boyunca de¤iflik an-
lamlar alm›flt›r. Eski felsefede zekâ hemen hemen zihnin tüm ifl-
levlerini kapsard›, düflünsel yaflam›n tüm edimlerini içerirdi. Za-
manla bu terim zihnin yaln›zca kavray›flla ilgili edimlerini karfl›-
lar oldu. Zekây› anl›ktan ay›ran fley, zekân›n gidimliden çok sez-
gisele yak›n olufludur, ça¤r›fl›msal ve duygusal düzeyde usd›fl›
ögelere de aç›k olufludur. Zekâ bir kavrama gücü olmakla, kav-
ray›fl›n derinli¤i ve h›z›yla belirlenir. Ne var ki h›zl› bir kavray›fl
yüzeysel olabilece¤i gibi derinlikli bir kavray›fl belli bir zaman
gerektirebilir. Zekây› uygulamal› zekâ ve kuramsal zekâ diye iki-
ye ay›rmak al›flkanl›k olmufltur. Kuramsal zekâ kavramlara ve ya-
salara yönelmeye yatk›nken, uygulamal› zekâ somuta yönelme-
ye yatk›nd›r. Elbette bu ayr›m, bu yetide gerçek bir bölünmeden
çok, kiflilerin uygulamayla ya da kuramla daha çok ya da daha
az ilgili olufllar›n› karfl›lamaktad›r. Zekây› ölçmek için düzenlen-
mifl testler e¤itim ve meslek alan›nda büyük kolayl›klar sa¤lar-
ken, zekây› bir ölçüde de olsa gelifltirebilme çabalar›na katk›da
da bulunmaktad›r. Her kifli düflüncesini gelifltirerek zekâs›n› iler-
letebilir, ancak geri bir zekâ düzeyinden ileri ya da ortalama bir
düzeye ulaflmak olas›l›¤› yoktur. Kiflilerin zekâ ortalamas›n› bul-
mak için, zekâ yafl›n› gerçek yafl›na bölmek gerekir. On yafl›nda
bir çocu¤un zihni, zekâ testlerine göre on iki yafl düzeyindeyse,
bu çocu¤un zekâ ortalamas› 1,20’dir (12/10=1,20). Genellikle
bu sonuç yüzle çarp›larak kullan›l›r.
ZELZELE
→
DEPREM
ZENCEF‹L,
zencefilgillerden, güzel kokulu bir bitki
(Zingi-
ber officinale).
Genellikle Asya’n›n s›cak bölgelerinde yeti-
flir. It›rl› köksaplar› baharat olarak ya da hekimlikte yararlan›lan
bir ya¤ ç›karmak için kullan›l›r.
ZEPL‹N,
istenilen tarafa yönlendirilebilen iskeletli balon. Ad›-
n›, yap›mc›s› Kont von Zeppelin’den alm›flt›r. Kont von Zeppelin,
ilk hava gemisini 1900’de ABD’de denedi fakat baflar›l› olamad›.
1907’de, havada istenilen yöne sevkedilebilen ve 60 km. sürat
yapabilen ilk büyük balonu yapt›. Yumurta biçiminde olan bu
balona yap›mc›s›ndan dolay› “zeplin” denildi. Zeplin, alümin-
yum ya da duralümin gibi hafif metallerden yap›lmaktayd›. D›fl
k›s›mlar›, içinde helyum ve hidrojen gibi hafif gazlarla dolu hüc-
relere ayr›l›yordu. Arac›n toplam boyu 150-180 m. aras›ndayd›.
Daha sonra boylar› 245 m.’ye ç›kar›ld›. 2 ya da 4 tane olabilen
itici motorlar›, etilen cinsi bir yan›c› gazla çal›fl›yordu. Yolcula-
r›n, yüklerin ve kumanda kamaras›n›n bulundu¤u yer zeplinin alt
k›sm›nda yer al›yordu. I. Dünya Savafl› s›ras›nda Almanlar, Pa-
ris ve Londra’y› havadan bombard›man etmek için zeplinlerden
yararland›lar. 1928’de “Graf Zeplin” ad›ndaki zeplin Atlantik’i afl-
t›. 1932’den itibaren Atlantik’in iki yakas› aras›nda düzenli yolcu
ve posta seferleri yap›lmaya baflland›. “Graf Zeplin”, Kuzey At-
lantik (6.400 km.) ve Güney Atlantik üzerinde (10.000 km.) 590
ticarî nitelikli uçufl yapt›. Daha sonra bunun yerine yap›lan “Hin-
denburg” adl› zeplin 63 ticarî sefer yapabildi. Bu iki balonla top-
lam olarak 15.000’den fazla yolcu, 120.000 kg.’dan fazla yük ta-
fl›nd›. II. Dünya Savafl›’ndan hemen önce zeplinlerle 52.000 yol-
cu tafl›nm›fl, 2.000.000 km.’den fazla yol katedilmiflti. Bütün bu
süre içinde de yaln›z bir tek kaza olmufl, “Hindenburg” alev ala-
rak düflmüfl, 13 kifli ölmüfltü. II. Dünya Savafl› bafllar›nda LZ-
130 ve LZ-131 diye bilinen iki güdümlü zeplin daha hizmete ko-
nulmak üzereydi. Daha emin ve daha süratli yolcu ve nakliye
uçaklar›n›n yap›lmas› zeplinlerin geliflmesini durdurdu.
ZEYBEK,
Ege Bölgesi’nde efenin buyru¤u alt›nda bulunan
k›zan. Özel bir giysileri vard›r. Bu giysiler, ifllemeli flalvar, ku-
flak, cepken, börk ya da fesin üzerine sar›lm›fl ipek çevreden olu-
flur. Silâhl›klar› bulunur ve çizme giyerler. Zeybeklerin baflkan›-
na “efe”, yard›mc›lar›na “k›zan” denir. Zeybekler, Osmanl› ‹mpa-
ratorlu¤u zaman›nda ve Kurtulufl Savafl›’nda birçok savafllara
kat›lm›fl, düflmana karfl› çete savafl› yapm›fllard›r. Cumhuriyet
döneminde, zeybeklik ve efelik zamanla kaybolmufltur. Ege Böl-
gesi’nin halk danslar›n› oluflturan zeybek oyunlar› da halk oyun-
lar›n›n en sevilenlerindendir.
→
EFE
ZIRHLI,
z›rhla (çelik levhalarla) kaplanm›fl büyük tonajl› savafl
gemisi. Z›rhlar›n gövdelerini kaplayan çelik levhalar›n kal›nl›kla-
r›, geminin cinsine göre de¤iflir. Z›rhl› terimi, çelik levhalarla
kaplan›p korunmufl di¤er savafl araçlar› için de kullan›l›r.
Z‹FT,
siyah renkli, kat› bitüm (hidrokarbon kar›fl›m›). Odunun,
taflkömürü katran›n›n ya da petrolün dam›tma art›¤›d›r. Bazen
do¤al olarak da bulunur. Is›t›ld›¤›nda viskoz bir s›v› hâline gelir.
Yol yap›m›nda, su geçirimsizli¤i sa¤lamada ve kalafatlamada
kullan›l›r.
Z‹GANA DA⁄LARI,
Do¤u Karadeniz da¤lar›n›n, Trab-
zon’un güneyinde, Çoruh vadisine paralel uzanan kesimine ve-
rilen ad. Zigana da¤lar›, Trabzon’un güneyinde Çak›r da¤›ndan
(3.063 m.) bafllar, Harflit Çay›’n›n a¤z›n›n do¤usunda yer alan
Karaburun’daki tepelerle sona erer. Da¤lara ad›n› veren Zigana
Tepesi (2.511 m.) gibi baz› doruklar›nda 3.000 m. yüksekli¤e
yaklafl›r. Da¤lar›n genifl bir bölümü ladin ormanlar›yla kapl›d›r.
Yap›sal aç›dan, büyük ölçüde volkanik kayaçlarla Kretase Döne-
mi’ne ait tortul kayaçl› ara katmanlardan oluflmufltur. Doruk ke-
simlerinde granitik plüton yüzeyler, buzultafl setleri gibi Dör-
düncü Zaman’a ait buzullaflma izlerine rastlan›r.
Z‹GANA GEÇ‹D‹,
Trabzon-Torul aras›nda karayolu geçidi.
Torul’un 27 km. kuzeydo¤usundad›r. En yüksek yeri 2.005 m.
Z‹GANA TÜNEL‹,
Zigana Geçidi’nden ulafl›mda zorluklar
nedeniyle Zigana Da¤lar›ndan geçifl kolayl›¤› sa¤lamak üzere
aç›lan tünel. Trabzon-Erzurum karayolu üzerinde, Trabzon’un 50
km. kadar güneyinde, yap›m›na 1975’te bafllanan ve 1990’da
hizmete giren tünelin uzunlu¤u 1.690 m., yüksekli¤i 8,5 m., ge-
niflli¤i 11,2 m.’dir.
Z‹GETVAR SEFER‹,
1566’da Osmanl› Devleti’nin Avus-
turya üzerine düzenledi¤i sefer. Avusturya ile 1562’de yap›lan 8
y›l süreli antlaflmaya göre ‹mparator Ferdinand, Erdel’i Osman-
l›lara b›rak›yor ve elindeki Macaristan topraklar› için, y›ll›k 30
bin duka vergiyi kabul ediyordu. Ancak Avusturya bu vergiyi iki
y›l üst üste göndermedi. 1564’te Ferdinand öldü. Sadrazam Se-
miz Ali Pafla, Avusturya elçisinden birikmifl vergiyi ve geri kalan
6 y›ll›k antlaflma süresinin yenilenmesini istedi. Yeni imparator
