ZAMBAK
670
fark 16 dakika olup “zaman denklemi” ad›yla bilinir. Gökcisim-
lerinin ufka göre konumlar›nca belirlenen ve Koç noktas›n›n
(gökküresi ekvatoruyla tutulumun kesiflti¤i nokta) meridyenden
art arda iki geçifli aras›ndaki süre olarak tan›mlanan “y›ld›z za-
man›”n›n bir y›ll›k ortalamas› “ortalama y›ld›z zaman›” olarak ad-
land›r›l›r ve gökbilimcilerce kullan›l›r. “Günefl y›l›”, Günefl’in
Koç noktas›ndan iki geçifli aras›ndaki süredir ve de¤eri
365,24219 ortalama günefl gününe (yaklafl›k 365 gün 5 saat 49
dakika) eflittir. “Günefl ay›”, Ay’›n Dünya çevresinde bir tam do-
lan›m yaparak ayn› boylama gelmesi için geçen süre olup de¤e-
ri 27,32158 güne (yaklafl›k 27 gün 7 saat 43 dakika 4.5 saniye)
eflittir. “Ortalama Günefl günü” (yaklafl›k 24 saat 3 dakika 56.5
saniye), Dünya’n›n kendi ekseni çevresinde bir tam dönüfl yap-
mas› (bu da Günefl’in meridyenden art arda iki geçifliyle belirle-
nir) için geçen süredir. “Y›ld›z y›l›”, Günefl’in, gökküresi etraf›n-
da bir dönüfl yapmas› için geçen süre olup de¤eri 365,25636
güne (yaklafl›k 365 gün 6 saat 9 dakika) eflittir. Bu de¤er, günefl
y›l›ndan bir miktar büyüktür ve bunun nedeni, Koç noktas›n›n
Dünya’n›n presesyon hareketine ba¤l› olarak gökküresi üzerinde
hareket etmesidir. “Y›ld›z ay›”, Ay’›n, Dünya çevresinde bir tam
dolan›m yapmas› için (bu da belli bir y›ld›zla Ay’›n ve Dünya’n›n
ayn› do¤rultuyu almas› demek olan “kavuflum”a göre belirlenir)
geçen süre demek olup de¤eri 27,32166 güne (yaklafl›k 27 gün
7 saat 43 dakika 11 saniye) eflittir. “Y›ld›z günü”, Dünya’n›n, bel-
li bir y›ld›z›n meridyenden art arda geçifliyle belirlenen bir tam
dolan›m yapmas› için geçen süre olarak tan›mlan›r. Ortalama
gün 23 saat 56 dakika 4,091 saniyedir. “Takvim y›l›”, ortalama
uzunlu¤u günefl y›l›na eflit olacak biçimde seçilir. Zaman ölçü-
münde kullan›lan bütün birimler (dakika, saat, gün vb.) 1967’de
yeniden tan›mlanan saniyeye dayand›r›l›r.
ZAMBAK,
birçeneklilerin zambakgiller familyas›ndan, 50 ka-
dar türü bulunun süs bitkisi
(Lilium).
Kuzey yar›kürenin ›l›-
man bölgelerinde yetiflir. So¤anl› bir bitkidir. Yapraklar› uzun,
flerit biçiminde, çiçekleri büyük ve erdiflidir. Çanak ve taç yap-
raklar› farkl›laflmam›flt›r; hepsi renklidir. Daha çok so¤an›ndan
üretilir. En bilinen türleri k›rm›z› zambak ya da ‹stanbul zamba¤›
(L. mantagon),
atefl zamba¤›
(L. bulbiferum),
güzel
kokulu beyaz zambak
(L. candidum),
benekli zambak
(L.
tigrinum)
vb.’dir.
ZAMB‹YA
(Fr.: Zambié, ‹ng.: Zambia), Orta Afrika’n›n güne-
yinde devlet. Tanzanya, Malavi, Mozambik, Zimbabwe, Güney-
bat› Afrika, Angola ve Zaire ile s›n›rlan›r. Yüzölçümü 752.621
km
2
, nüfusu 9.710.000, baflkenti Lusaka, di¤er önemli kentleri
Kitwe, Ndola, Chingola ve Mulfuria’d›r. Nüfusunun tümüne ya-
k›n›n› (%99) Bantu zencileri oluflturur. Resmî dili ‹ngilizcedir.
Bu¤day, m›s›r, tütün, kahve, yerf›st›¤›, pamuk gibi ürünler yetifl-
tirir. Zambiya’n›n as›l zenginli¤i yeralt› kaynaklar›na dayan›r. Bu
bak›mdan Afrika’n›n en zengin ülkelerinden biridir. Bu maden
yataklar› ülkenin merkezi k›sm›nda, Zaire s›n›r› yak›n›nda toplan-
m›flt›r. Bafll›calar› flunlard›r: Bak›r (dünyada üçüncü büyük üre-
tici), çinko, kurflun, kobalt, manganez. Deniz k›y›s› yoktur; en
yak›n liman, Mozambik’te Beira’d›r. Afrika’n›n bu kesimleri,
1895-1924 aras›nda, bir ‹ngiliz kumpanyas› (British South Afri-
ca Chartered Company) taraf›ndan iflletildi. Bölgenin ad› olan
Rodezya, bu kumpanyay› yöneten Cecil Rhodes’un ad›ndan gel-
mektedir. Rodezya 1911’de Kuzey ve Güney Rodezya olmak üze-
re ikiye bölündü. Bunlardan Kuzey Rodezya 1924’de ‹ngiliz hi-
mayesi, Güney Rodezya ise 1923’te bir koloni hâline getirildi.
1953’te bu iki arazi, komflu Nyassaland ile birlefltirilerek bir fe-
derasyon oluflturuldu (Rodezya ve Nyassaland Federasyonu).
‹ngilizler taraf›ndan tutuklanarak hapis cezas›na çarpt›r›lan Birle-
flik Ulusal Ba¤›ms›zl›k Partisi’nin lideri Kenneth Kaunda, Nyas-
saland’da ç›kan ayaklanmalar sonucunda serbest b›rak›ld›
(1959). 1963’te federasyon çözüldü ve Kuzey Rodezya, Zambiya
ad›yla ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etti (1964).
ZAM‹R
→
ADIL
ZAP SUYU
ya da
BÜYÜK ZAP,
Türkiye’nin güneydo¤u
köflesinde, yukar› 盤›r› Hakkâri ilinde kalan ›rmak. ‹ran s›n›r› ya-
k›n›nda Miremir Da¤lar›’nda do¤ar, Cilo Da¤lar› aras›nda son
derece sarp ve derin bo¤azlardan geçer ve Çukurca ilçesinin gü-
neybat›s›nda Irak’a girer, Musul’un güneyinde Dicle’ye kar›fl›r.
Türkiye içindeki uzunlu¤u 189 km.’dir.
ZARF
→
BEL‹RTEÇ
ZARGANA,
kemiklibal›klardan, 1 m. boyunda, uzun ve sivri
a¤›zl› bir bal›k
(Belone belone).
Vücudu silindirimsidir ve
ince pullarla kapl›d›r. Eti, izmariti and›ran zargana Akdeniz, Ka-
radeniz ve Marmara’da çok bulunur. Nisan, may›s ve haziran ay-
lar›nda yumurtlar.
ZATÜRREE,
sanc›, atefl ve öksürükle beliren tehlikeli bir
akci¤er hastal›¤›, pnömoni. Bir ya da birden çok akci¤er lobu-
nun mikroplar›n etkisiyle iltihaplanmas›ndan oluflan zatürree,
günümüzde genellikle iki gruba ayr›l›r: Spesifik zatürree ve as-
pirasyon zatürreesi. Spesifik zatürreeye bakteri ya da virüs gibi
hastal›k yapan organizmalar yol açar. Aspirasyon tipiyse, solu-
num sistemindeki bir anormalli¤in akci¤erleri hastal›¤a uygun
duruma getirmesi sonucudur. Spesifik zatürreede genellikle
pnömokoklar›n etkinli¤i vard›r. Bu nedenle bu hastal›¤a pnömo-
koklar zatürreesi ya da ive¤en lob zatürreesi denir. Aspirasyon
zatürreesi, en baflta verem olmak üzere baflka baz› hastal›klarla
birlikte ya da kimi sanayi maddelerinin solunum organ›n› etkile-
mesi sonucu ortaya ç›kar. Zatüree her yaflta görülebilir. Özellik-
le so¤uklarla birlikte yayg›nlafl›r. Hastal›k titreme ve kusmayla
bafllar. Küçüklerde bazen ç›rp›nmalar görülür. Hastan›n vücut
›s›s› 39º -40º’ye ç›kar. Ateflten baflka, bafl a¤r›lar› ve genel bir
bitkinlik görülür. Bir süre sonra hasta, gö¤üs, omuz ve karn›n-
da keskin ac›lar duyar. Zamanla kanla kar›fl›k balgam ç›kar›r. So-
lunum zorlu¤u çeker. Erken ve ›srarl› tedavi, hastal›¤›n etkisini
k›sa zamanda yok eder. Tedavide baflta penisilin olmak üzere
çeflitli antibiyotikler ve vitamin kullan›l›r. Gereken sa¤l›k koflul-
lar› da yerine getirildi¤inde hastan›n k›sa bir süre içinde iyilefl-
ti¤i görülür. ‹yi bir tedaviyle hasta bir haftada aya¤a kalkabilir.
Yafll›lar, baflka bir hastal›¤› olanlar ve alkolikler daha zor iyile-
flir. Bu tür hastalarda ölüm oran› oldukça yüksektir.
ZEKÂ,
durumlarla ve iliflkilerle ilgili belirtileri kavrama yetisi.
