Z
669
Z,
Türk alfabesinin yirmi dokuzuncu ve son harfi. Sesbilim ba-
k›m›ndan ›sl›kl›, s›z›c›, sürekli yumuflak dil ünsüzü. Büyük olarak
fizikte empedans›n, atom say›s›n›n ve proton say›s›n›n simgesi.
ZA‹RE
(Fr. ve ‹ng.: Zaire), Orta Afrika’da devlet. Kuzeybat› ve
kuzeyde Orta Afrika Cumhuriyeti, kuzeydo¤uda Sudan ve Ugan-
da, do¤uda Ruanda, Burundi ve Tanzanya, güneydo¤uda Zam-
biya, güneyde Zambiya ve Angola, güneybat›da Angola ve bat›-
da da Kongo ile s›n›rlan›r. Bat›da, Kongo Irma¤› halicinin güney
k›y›s› Zaire-Angola s›n›r›n› oluflturur. Halicin ve Afla¤› Kongo
Vadisi’nin kuzeyinde kalan küçük bir arazi parças› ve bu arada
Atlas Okyanusu’nda 40 km.lik bir k›y› fleridi de Zaire’ye aittir.
Yüzölçümü 2.345.410 km
2
, nüfusu 47.400.000 (1997), baflken-
ti Kinflasa; öteki önemli kentleri Lubumbafli, Kisangani, Mbuji-
Mayi, Bukavu, Kikwit, Matadi, Mbandaka ve Likasi’dir. Yönetim
bak›m›ndan 1 federal bölge ile 8 eyaletten oluflur. Büyük bölü-
mü Kongo Irma¤› içinde kalan Zaire, Afrika’da Sudan’dan sonra
en genifl ülkedir. Belçika Kral› II. Léopold’un 1885 Berlin Kong-
resi’ndeki giriflimiyle serbest bir devlet hâline getirilen Zaire’nin
bu statüsü, 1908’e kadar sürdü. Bu tarihte ülke Belçika’n›n ko-
lonisi hâline getirildi. 1960’ta ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›. 1960 se-
çimlerinin sonunda Lumumba hükümet baflkan›, Kasavubu dev-
let baflkan› oldu. Ancak eyaletler aras›nda kar›fl›kl›klar ç›kt›; iç
savafl bafllad›. Belçika Maden fiirketi’nden yard›m gören Moiz
Çombe, Katanga’y› merkezden ay›rd›. Baflka yerlerde de ba¤›m-
s›z devletler kuruldu. Lumumba ile Kasavubu aras›ndaki çeliflki
artt›. Bunun üzerine, Kara Kuvvetleri Komutan› Albay Mobutu,
Kasavubu’yu görevden uzaklaflt›rd›. Lumumba’y› öldürttü
(1961). BM ülkeye müdahale ederek düzeni sa¤lad› (1961-
1964). BM kuvvetleri ayr›l›nca tekrar kar›fl›kl›klar ç›kt›. Mobutu
cumhurbaflkan› ilân edildi (1966). 1960-1966 y›llar› aras›nda
Kongo Demokratik Cumhuriyeti ya da Kongo Leopoldville,
1966-1971 aras›nda Kongo Kinflasa olarak adland›r›lan ülke,
1971’de Zaire ad›n› ald›. 1972-1974 aras›nda anayasada yap›lan
de¤iflikliklerle Mobutu, ülkenin tek partisi Devrimci Halk Hare-
keti’nin, Ulusal Yasama Konseyi’nin, Ulusal Yarg› Konseyi’nin
baflkan› oldu. 1977’de muhaliflerin ayaklanmas› sonucunda
Mobutu yönetimi güç duruma düfltü; ancak Fas ve Fransa’n›n
yard›m›yla ayakta kalabildi. Ayn› y›l yap›lan seçimlerde Mobutu,
7 y›l için yeniden cumhurbaflkan› seçildi. Gerillalar›n 1978’deki
sald›r›s› Belçika ve Fransa’n›n yard›m›yla geçifltirildi. 1980’de
büyük bir ekonomik bunal›m›n içine girdiyse de Çin’in ve Fran-
sa’n›n malî yard›mlar›yla, bu bunal›m hafifledi. 1984’te yap›lan
seçimlerde Mobutu, yeniden devlet baflkanl›¤›na seçildi. Ekono-
miye istikrar kazand›rmak amac›yla IMF’nin denetimi kabul edil-
di. Cumhurbaflkan› Mobutu Haziran 1986’da hükümet baflkanl›-
¤› görevini de üstlendi. 1990’da III. Cumhuriyeti ilân ettiyse de
ülke ekonomisinin giderek kötüleflmesi, kar›fl›kl›klar›n sürmesi-
ne neden oldu.
ZAKKUM,
zakkumgillerden, çal› görünümünde, zehirli bir
bitki, a¤›a¤ac›
(Nerium oleander).
Çiçekleri beyaz ya da
k›rm›z›, büyük ve gösterifllidir. Boyu 5 m.’ye kadar ulaflabilir.
Kurumufl dere yataklar›nda ve su kenarlar›nda kendi kendine ye-
tiflti¤i gibi süs bitkisi olarak da yetifltirilir.
ZAMAN VE ZAMAN B‹R‹MLER‹,
olaylar›n düzeni ve
süresini kapsayan kavram (zaman) ve bu sürenin nicel olarak
belirlenmesini sa¤layan birimler (zaman birimleri). Bir noktada
efl-anl› olmadan, belirli bir düzen içinde meydana gelen iki olay
aras›nda belli bir zaman aral›¤› vard›r. ‹ki zaman aral›¤›n›n eflit
olmas› için, dengede olan bir cismin, her iki aral›kta da eflit me-
safeler katetmesi gerekir. Böyle cisimler saat olarak bilinir. Gü-
nefl, insano¤lunun en eski saatidir. Zaman ölçümü eskiden Gü-
nefl ve Ay gibi gökcisimlerinin yere göre periyodik hareketlerine
dayand›r›l›rd›. Günümüzdeyse, daha duyarl› zaman ölçümü,
atom saatleriyle yap›lmaktad›r. “Günefl zaman›”, Günefl’in me-
ridyenden art arda iki geçifline dayan›r. Bu aral›klar›n bir y›l bo-
yunca ortalamas›n›n al›nmas›yla oluflturulan “ortalama günefl
zaman›”, günlük yaflamda kullan›lagelen zaman ölçüsüdür. Gü-
nefl günü, gece yar›s› bafllar. Gökbilimde, gerçel Günefl’in, tutu-
lumu (bir y›l boyunca Günefl’in gökküresi üzerinde çizdi¤i çem-
ber) dolanmas› için gerekli toplam zamanla ayn› miktar zaman
içinde gök ekvatoru üzerinde düzgün olarak hareket edecek bi-
çimde düflünülen nokta, “ortalama günefl” olarak adland›r›l›r.
Görünen Günefl zaman›yla ortalama Günefl zaman› aras›ndaki
