YERB‹L‹M
662
tanbul baflkent olunca (1466) odalar, ‹stanbul’a tafl›nd›. Yeniçe-
rilerin k›fllalar› ‹stanbul’da iki yerdeydi: Yeni odalar Aksaray’da,
eski odalar fiehzadebafl›’nda bulunuyordu. Kanunî döneminde
165 yeniçeri ortas› vard›; sonralar› bu say› 196’ya ç›kar›ld›. Bu
196 orta üç k›sma ayr›lm›flt›: 61 ortaya “a¤a bölükleri”, 101 or-
taya “cemaat”, 34 ortaya da “sekban bölükleri” denirdi. Yeniçe-
riler padiflahla birlikte sefere giderdi. Yürüyüfllerde padiflah›n
önünde gider; konak yerlerinde, ota¤›hümayunun iki taraf›nda
çad›rlar›n› kurarak ortay› yol gibi b›rak›rlard›. Savaflta da ordu-
nun merkez k›sm›nda yer al›rlard›. Yeniçeri Oca¤›, ordunun kü-
çük bir parças›yd›. 16. yüzy›l ortalar›ndan itibaren, dünya ekono-
misinde meydana gelen de¤ifliklikler sonucu, Osmanl› hazinesi-
nin dünya ticaretinden ald›¤› transit vergilerinin azalmas›, hatta
tümüyle kesilmesi üzerine devlet, yeniçerilerin masraflar›n› kar-
fl›layamaz oldu, hatta yeniçeri askerlerinin ulufelerini ödeyemez
duruma düfltü. Bu, oca¤›n disiplin ve düzeninin bozulmas›na
neden oldu. ‹stanbul’da yeniçeri ve sipahi isyanlar› birbirini iz-
ledi. Yeniçerilerin saraya ve padiflaha ilk ve en büyük darbeleri
II. Osman zaman›nda oldu. II. Osman, isyan eden yeniçeriler ta-
raf›ndan öldürüldü. III. Selim, Nizam›cedit örgütünü kurarak Ye-
niçeri Oca¤›’n› düzeltmek istediyse de kesin bir sonuç alamad›.
Bunun üzerine ç›kan Kabakç› Mustafa ‹syan› ile III. Selim tahttan
indirildi ve Nizam›cedit kald›r›ld›. 1826’da II. Mahmut Yeniçeri
Oca¤›’n› kald›rd›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, tarihte “Vak’ayi
Hayriye” ad›yla an›l›r.
YERB‹L‹M
→
JEOLOJ‹
YERÇEK‹M‹,
Dünya’n›n, yak›n›ndaki ya da üzerindeki cisim-
lere uygulad›¤› çekim kuvveti. Bu kuvvet, cismin, Dünya’ya yak›n
bir yerde ölçülen a¤›rl›¤›d›r ve yere do¤ru serbest düflme hareke-
ti yapan cisimlere de sabit bir “yerçekimi ivmesi” etki eder.
YEREBATAN SARAYI,
‹stanbul’da Ayasofya yak›n›nda
bulunan ve ‹mparator Justinianos taraf›ndan yapt›r›lan kapal›,
büyük su sarn›c›. Bizansl›lar, ‹stanbul’un kuflat›lmas› tehlikesi
karfl›s›nda susuz kal›nmamas› için kentte birçok sarn›ç yapt›lar.
6. yüzy›lda yapt›r›lan Yerebatan Sarn›c›’n›n suyu 19 km. uzakl›k-
taki Belgrad Ormanlar›’ndan Cebeciköy Kemeri arac›l›¤›yla geli-
yordu. 140 m. uzunlu¤unda, 70 m. geniflli¤inde ve tavan yüksek-
li¤i 8 m. olan sarn›çta 12 s›ra hâlinde 4’er m. aral›klarla 336 sü-
tun vard›r. 3-4 m.yi bulan su yüksekli¤i bugün 25 cm.-1 m. ara-
s›nda de¤iflmektedir. Yerebatan Saray›, bugün turistik bir yerdir.
YERELMASI,
bileflikgillerden, patatese benzeyen çok y›ll›k
bir bitki
(Helianthus tuberosus).
Köksap› yumru biçi-
mindedir ve sebze olarak kullan›l›r. Boyu 2 m.yi bulur. Çiçekle-
ri ayçiçe¤ine benzer. Tad› enginar› and›r›r. Ayr›ca köksaplar›n-
dan alkol de elde edilen yerelmas›n›n 17. yüzy›lda Kanada’dan
Avrupa’ya getirildi¤i san›lmaktad›r.
YERFISTI⁄I,
baklagillerden, s›cak ülkelerde yetiflen, tohu-
mu yenen bitki, araflit, amerikan f›st›¤› (Arachis hypogaea).
30-40 cm. boyunda, bir y›ll›k otsu bir bitkidir. Sar› renkli çiçek-
leri döllendikten sonra topra¤a gömülür. Meyvesi toprak alt›nda
geliflir. Tohumu e¤lencelik olarak yenir ve bas›nçla ya¤ ç›kar›l›r.
Kuru yapraklar›, dallar› ve ya¤ ç›kar›ld›ktan sonra geriye kalan
azotça zengin küspesi, hayvan yemi olarak kullan›l›r.
YER‹N MIKNATISLI⁄I,
Dünya’n›n manyetik bir alana sa-
hip olmas›ndan kaynaklanan özellikler bütünü. Yerin manyetik
özellikler göstermesi eskiden beri bilinir. Do¤al m›knat›s tafl›n›n
bir iple as›ld›¤›nda hep belli bir konum almas›, pusulan›n temel
ilkesidir (ilk pusula gemicilikte ancak 1100 y›llar›nda kullan›l-
m›flt›r). Ancak yerin co¤rafî kuzey-güneyiyle manyetik kuzey-gü-
neyi çak›fl›k de¤ildir ve pusula yaln›zca manyetik kuzey-güney
do¤rultusunu gösterir. Yerin manyetik alan› esas olarak merke-
zindeki ergimifl metal çekirdek içindeki elektrik ak›mlar›na ba¤-
lan›r. Bu manyetik alana iyonosferdeki ak›mlar ile Van Allen Ku-
flaklar›’n›n da katk›s› vard›r. Yüklü parçac›klardan oluflan kozmik
›fl›nlar, yerin manyetik alan›nda sapar ve bu olay, yeryüzüne ula-
flan kozmik ›fl›nlar›n da¤›l›m›n› etkiler. Kayaçlar›n m›knat›sl›¤›na
iliflkin incelemeler, yerin manyetik alan›n›n geçmiflte birçok kez
yön de¤ifltirdi¤ini göstermektedir.
YEfi‹L CAM‹,
Bursa’da cami. Mimar Hac› ‹vaz taraf›ndan,
Çelebi Sultan Mehmet’in emri üzerine yap›m›na baflland›
(1413). Yar›m kalm›fl baz› süslemelerden ötürü tam olarak biti-
rilemeden hizmete aç›ld›¤› san›l›r (1424). Plân› ters “T” biçimin-
de olup, ilk dönem Osmanl› mimarîsinin en güzel örne¤idir.
Esas yerleflim yerinin ortas›nda flad›rvan bulunur. Camideki
mahfiller büyük bir özenle süslenmifltir. Caminin gerçek ünü çi-
ni kaplamalar›ndan gelmektedir. Tavan, ayr›ca zengin motiflerle
süslenmifltir. Kesme tafl ve mermerden yap›lan caminin sa¤ ve
solundaki iki minare, son yüzy›llarda eklenmifltir.
YEfi‹L TÜRBE,
Bursa’da Yeflil Cami’nin yan›nda bulunan,
Çelebi Sultan Mehmet’e ait türbe. Hac› ‹vaz Pafla taraf›ndan ya-
p›ld› (1421). Yap› sekiz köflelidir, yüksek bir kasnak üzerine otu-
ran, 6,60 m. yüksekli¤inde dik bir kubbeyle örtülüdür. Kap› ka-
natlar› ceviz a¤ac›na oyulmufl geometrik motiflerle süslüdür.
Türbenin içi ve d›fl› bafltan bafla çinilerle kapl›d›r. Çelebi Sultan
Mehmet’in sandukas› türbenin tam ortas›nda bulunur. Sanduka-
n›n üzerinde alt›n yald›zlarla yaz›lm›fl kitabe vard›r.
YEfi‹LIRMAK,
K›z›l›rmak ve Sakarya’dan sonra Türkiye’nin
Karadeniz’e dökülen üçüncü büyük ›rma¤›. Kayna¤›n› Sufleh-
ri’nin güneybat›s›nda, Köse Da¤›’ndan al›r. Genel olarak bat›ya
