501
narak tüm flûralar›n Cenubîgarbî Kafkas
Hükûmet-i Muvakkata-i Milliyesi (Gü-
neybat› Kafkasya Geçici Ulusal Hükû-
meti) ad› alt›nda birlefltirilmesi için ikin-
ci bir kongre ça¤r›s› yap›ld›. Bu çal›fl-
malar›n amac›, ‹tilâf Devletleri, Ermeni-
ler ve Gürcülere karfl› silâhl› direnifli ör-
gütlemekti. Örgütlenme çal›flmalar›na
önceleri göz yuman ‹ngilizler, durumun
kendileri için tehlikeli boyutlara ulaflt›-
¤›n› görünce örgütün çal›flmalar›na son
verip örgüt ileri gelenlerini tutuklad›lar;
ard›ndan yöreyi, Taflnak Ermenilerinin
denetimine b›rakt›lar. Öte yandan ku-
zeyden sald›r›ya geçen Gürcü birlikleri
Azgur, Ah›ska, Posof ve ard›ndan Arda-
han’› iflgal ettiler. Böylece Kars ve yöre-
si, Ermeni ve Gürcü denetimine girdi.
Mustafa Kemal, 6 fiubat 1920’de Erzu-
rum’daki 15.Kolordu Komutan› Kâz›m
Pafla’ya (Karabekir) bir yaz› göndere-
rek, Do¤u Cephesi’nde seferberlik ya-
p›lmas›n›, yeni Kafkas hükûmetleriyle,
özellikle Azerbaycan ve Da¤›stan hükû-
metleriyle görüflmeler yap›larak Heyet-i
Temsiliye’ye karfl› tutumlar›n›n ö¤renil-
mesini istedi. Güney Kafkasya’n›n Er-
meni ve Gürcü kontrolüne geçmesinden
sonra, Nisan 1919’da bafllayan çete sa-
vafllar›, 1920 bafllar›nda, 15.Kolor-
du’nun olumlu deste¤iyle birlikte, bü-
yük bir h›z kazand›. Buradaki direnifli,
15.Kolordu yüzbafl›lar›ndan Halil Bey
yönetiyordu. Bu direnifl eylemlerinin en
önemlisi, Mart 1920’deki Vedi çat›flma-
lar›yd›. Bu çat›flmalar s›ras›nda, Ermeni
birliklerine önemli kay›plar verdirildi.
Bu arada baz› afliretler de birer askerî
birlik gibi teflkilâtlan›p 15.Kolordu’nun
emrine girdi. Ermeniler, fiubat 1920’de
Ç›ld›r’› ele geçirebilmek amac›yla bü-
yük bir sald›r› bafllatt›lar ve 17 fiubat’ta
son bir sald›r›yla Ç›ld›r ve Zaruflad’a
(Arpaçay) girdiler. 15.Kolordu Komu-
tan› Kâz›m Karabekir, birliklerini 28
Eylül’de Sar›kam›fl yönünde harekete
geçirdi ve 29 Eylül 1920’de Sar›ka-
m›fl’a girdi. Do¤u Harekât›’n›n Sar›ka-
m›fl’tan sonraki bölümü oldukça çetin
geçti. Ermeni birlikleri yo¤un bir direnifl
gösterdiler. Bu yüzden Kâz›m Karabe-
kir Pafla, birliklerin hemen Sar›kam›fl’›
terk etmesine izin vermedi. 14 Ekim’de
genel bir sald›r›ya geçen Do¤u Cephesi
birlikleri 28 Ekim 1920’de yeniden sal-
d›r›ya geçtiler ve iki gün sonra da 30
Ekim’de 9.Kafkas Tümeni, Ermenilerin
direniflini k›rarak Kars’a girdi. Bu gelifl-
meler üzerine Do¤u Cephesi Harekât›,
12 Kas›m’da yeniden bafllad›. Kâz›m
Karabekir Pafla’ya ba¤l› birlikler, h›zla
ilerleyerek 13 Kas›m’da I¤d›r’a girdiler.
Bu arada, Ermeni birliklerinin Güm-
rü’yü boflaltt›ktan sonra çekildikleri Ca-
sur da Türklerin eline geçti. 20 Ka-
s›m’da yap›lan ateflkesin ard›ndan, 22
Kas›m 1920’de Gümrü’de bafllayan ba-
r›fl görüflmeleri, 2 Aral›k’ta sonuçland›
ve Ermenistan Hükûmeti ile TBMM
Hükûmeti aras›nda bir bar›fl antlaflmas›
imzaland›. Bu antlaflmayla Kars sanca-
¤›n›n tümü ve antlaflma öncesi Ermenis-
tan’›n elinde bulunan Kulp (Tuzluca)
kazas› Türklere verildi. Ancak, imzadan
bir gün sonra, Sovyet K›z›lordu birlikle-
ri Ermenistan’a girdi. Bunun üzerine
Sovyet Hükûmeti, anlaflman›n geçersiz
say›laca¤›n› belirtip konunun yeniden
ele al›nmas› iste¤inde bulundu. Görüfl-
meler, Mart ortalar›nda Moskova’da
bafllad› ve 16 Mart 1921’de imzalanan
bir antlaflma ile Kars ilinin ve Artvin’in
bugünkü s›n›rlar› belirlendi. Bu antlafl-
maya göre, daha önce Elviye-i Selâse
içinde yer alan Batum, Ah›ska ve Ah›l-
kelek, Türkiye s›n›rlar› d›fl›nda kal›yor-
du. Moskova Antlaflmas›’ndan 7 ay
sonra 13 Ekim 1921’de Kafkasya’daki
Sovyet hükûmetleriyle Türkiye aras›n-
da, Kars’ta yeni bir antlaflma imzaland›.
Sovyet Rusya yönetimi ile Moskova’da
yap›lan bu antlaflma sonras› Kars ve
Artvin’in bugünkü s›n›rlar› taraflarca
bir defa daha onayland›.
Kars
Kâz›m Karabekir Pafla’n›n Kars’a giriflini betimleyen bir tablo.
Tarihî Kars Kalesi’nden bir görünüm (1966).
Kars’›n geri al›n›fl› nedeniyle Ankara Ulus Meydan›’nda düzenlenen törenden bir görünüm
(2 Kas›m 1920).
