159
baycan Cumhuriyeti’ni denetim alt›nda
tuttu. Yeni cumhuriyet, ‹tilâf Devletle-
rince 15 Ocak 1920’de fiilen tan›nd›.
Ancak 28 Nisan 1920’de K›z›lordu’nun
Azerbaycan’a girmesi üzerine Azerbay-
can hükûmeti Bolflevik yönetime teslim
oldu. Böylece Asya topraklar›nda kuru-
lan ilk Türk Cumhuriyeti sona erdi. He-
men ard›ndan kurulan Azerbaycan Sov-
yet Sosyalist Cumhuriyeti, 1922’de
Transkafkasya SFSC’ye kat›ld›; 5 Ara-
l›k 1936’da Sovyetler Birli¤i’ne ba¤l›
cumhuriyetlerden biri oldu. 23 Eylül
1989’da egemenli¤ini, 30 A¤ustos
1991’de de ba¤›ms›zl›¤›n› ilân eden
Azerbaycan, SSCB’nin da¤›lmas›n›n ar-
d›ndan kurulan Ba¤›ms›z Devletler
Toplulu¤u’na kat›ld›. Ba¤›ms›zl›¤›n› ka-
zand›ktan sonra Türkiye ile iliflkilerini
gelifltirmeye özen gösterdi.
Az›nl›k Okullar›
Türkiye’de Müslüman olmayan az›nl›k-
lar›n özel yasaya göre açt›¤› okullar. Bu
okullar›n her türlü gideri, ilgili az›nl›¤›n
yapt›klar› ba¤›fllarla karfl›lan›r. Osmanl›
Devleti’nde her türlü denetimin d›fl›nda
kalan az›nl›k okullar›n›n say›s›, I.Meflru-
tiyet’in ilân›ndan (1876) sonra giderek
artt› ve II.Meflrutiyet’in (1908) getirdi¤i
özgürlükçü ortamdan yararlanarak faali-
yetlerini denetimden uzak bir flekilde
sürdürdüler. Lozan Antlaflmas› ile az›n-
l›k okullar› devlet denetimine al›nd›. Di-
nî ve siyasî propaganda yasakland›.
1925-1926 y›llar›nda bu okullarda Türk-
çe, tarih, co¤rafya ve yurtbilgisi dersle-
rinin Türk ö¤retmenler taraf›ndan Türk-
çe okutulmas›, ders kitaplar›nda Türklük
aleyhinde yaz›lar olmamas›, Türk mü-
fettifller taraf›ndan denetlenmesi hükmü
getirildi. 1965 y›l›nda kabul edilen 625
Say›l› Özel Ö¤retim Yasas› ile yabanc›-
lar›n ve az›nl›klar›n yeni okul açmalar›
ve okul binas› yapmalar› yasakland›.
Az›nl›klar
Yerleflti¤i ülke halk›ndan din, dil, ›rk vb.
özellikler bak›m›ndan farkl› topluluklar.
Türkiye’de az›nl›k denince akla, Müslü-
man olmayan Rumlar, Ermeniler ve Ya-
hudiler gelir. Bu az›nl›k grubundan
Rumlar ve Ermeniler, Millî Mücadele
döneminde Yunan kuvvetleriyle ve ‹ti-
lâf Devletleri’yle iflbirli¤i yaparak Türk-
lerin kurtulufl çabalar›n› baltalamak için
çeflitli örgütler kurdular. Rum örgütleri-
nin en büyük amac› tarihi Pontus Devle-
ti’ni diriltmekti. Mondros Mütarekesi’ni
Osmanl› Devleti’nin sonu sayan Sam-
sun çevresindeki Rumlar, bölgede ted-
hifl çeteleri kurdular. Rumlar›n bu faali-
yetini aç›kça destekleyen ‹ngilizler,
Türklerin Rumlara iflkence yapt›¤›n› id-
dia ederek bölgeye asker gönderdi.
Rumlar›n Türklere karfl› giriflti¤i bu bal-
talama ve iflkence hareketlerinin en yo-
¤un oldu¤u kesim Ege Bölgesi’ydi.
Özellikle ‹zmir’de çok kalabal›k bir
Rum toplulu¤u bar›n›yordu. Rumlar›n
Millî Mücadele y›llar›nda adland›r›lma-
m›fl bir baflka örgütlenifli de iflgal alt›n-
daki ‹stanbul’da görüldü. 1915’e kadar
uygulanan tehcir siyaseti sonras› Türki-
ye’den ayr›lan ve büyük bir bölümü Su-
riye, Lübnan, Ürdün gibi ülkelere yerle-
flen veya küçük gruplar hâlinde Fransa
ve ‹ngiltere’ye da¤›lan Ermenileri, ‹ngi-
liz ve Frans›zlar beraberlerinde Türki-
ye’ye yeniden getirip bunlar›n özellikle
Adana ve çevresinde Ermeni alaylar›
kurmalar›na önayak oldular. Ancak, da-
¤›lm›fl millî ordunun görevini yüklenen
yerel milis teflkilât› da Ermenilerin bu
giriflimlerine ayn› fliddetle karfl› ç›kt› ve
iflgal ettikleri her yeri bask›nlar ve kanl›
çarp›flmalarla geri ald›lar. Ermenilerin
Güney Anadolu’daki faaliyetlerinin ya-
n› s›ra, Sovyet topraklar›nda kurulan Er-
menistan Cumhuriyeti’nin Kuzeydo¤u
Anadolu’da giriflti¤i istilâ hareketi de
Kâz›mKarabekir komutas›ndaki 15.Ko-
lordu taraf›ndan bast›r›ld›. Üçüncü az›n-
l›k grubu olan Musevîler, Millî Mücade-
le döneminde Rum ve Ermenilerinkine
benzer örgütlenme çabalar›na giriflecek
yerde, durumu malî ve ticarî yönlerden
kendi ç›karlar›na göre de¤erlendirmekle
yetindiler. Cumhuriyet’ten önce Türki-
ye’de ticarî ve iktisadî faaliyet alanlar›-
n›n %50’den ço¤u az›nl›klar›n elindey-
di. Hatta bankac›l›k, sigortac›l›k, ithalât
ve ihracat gibi baz› konularda az›nl›kla-
r›n hâkimiyeti %90’› buluyordu. Yaban-
c› sermayenin söz sahibi oldu¤u tefeci-
lik faaliyetini büyük ölçüde Musevîler
yürütüyor, ticaret ve sanayi Rumlar›n
elinde bulunuyor, 1915’teki tehcirden
sonra say›lar› bir hayli azalan Ermeniler
ise sanayi ve küçük zanaatla u¤rafl›yor-
lard›. Kurtulufl Savafl› sonras›nda az›n-
l›klar›n etkinliklerinin azalt›lmas›na ‹z-
mir ‹ktisat Kongresi’nde (1923) al›nan
kararlar öncülük etti. Daha sonra bir k›s-
m› Rumlar›n Bat› Trakya’daki Türklerle
yer de¤ifltirmesi sonucu Türkiye’de tica-
rî ve iktisadî hayata Türkler hâkim ol-
maya bafllad›.
Az›nl›klar Sorunu
Kurtulufl Savafl› sonras› Türkiye Cum-
huriyeti Devleti s›n›rlar› içinde kalan
az›nl›klar›n durumuyla ilgili olarak Lo-
zan Antlaflmas›’yla belirlenen statü.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ulus-
lararas› konumunu belirleyen Lozan
Antlaflmas›’nda, ülkede egemen ko-
numda bulunmayan az›nl›klar›n hak ve
özgürlükleri saptanarak, Müslüman ol-
mayanlar az›nl›k say›ld›. Antlaflman›n
40.maddesine göre: “Az›nl›klar, dolafl-
ma, göç etme özgürlüklerinden, Müslü-
manlar›n yararland›klar› yurttafll›k hak-
lar›ndan yararlan›rlar. Özel ve ticarî
iliflkilerinde, haberleflmede, dinî tören-
lerde, mahkemelerde kendi dillerini
kullanabilirler. Az›nl›klar, hay›r kurum-
lar›, dinî ve sosyal kurumlar, e¤itim ku-
rumlar› kurmak, yönetmek, denetle-
mek, buralarda kendi dillerini konufl-
mak, ibadetlerini yapmak konusunda
Müslümanlarla eflit say›l›rlar; onlara ta-
n›nan güvenceden yararlan›rlar.” Ant-
laflmaya göre, Yunanistan’da kalan
Türklere de ayn› haklar tan›nd›. Türk
Medenî Kanunu’nun kabulünden
(1926) sonra, Türkiye’deki az›nl›klar,
Lozan Antlaflmas›’ndaki haklar›ndan
vazgeçtiler. Kendilerinin de, Türk Me-
denî Kanunu hükümlerine uymak ko-
nusundaki istekleri, hükûmet taraf›ndan
kabul edildi.
Az›nl›klar Sorunu
‹stanbul Karaköy’deki Galata Rum Okulu
Az›nl›k okullar›nda okutulan Türkçe, Türkiye
Tarih ve Co¤rafyas› dersleriyle ilgili tedrisat
program›n›n kapa¤› (1924).
