Azerbaycan Cumhuriyeti
28 May›s 1918’de kurulan ba¤›ms›z
Türk cumhuriyeti. Günümüzde geçerli
olan s›n›r boyunca, Rusya ile ‹ran ara-
s›nda bölünen Azerbaycan, Çarl›k Rus-
ya döneminde Bakû ve Yelizavetpol’de-
ki valilerce yönetildi. 1905 Devrimi’nin
ard›ndan canlanan siyasî ortam sonras›
1911’de Müsavat (Eflitlik) Partisi kurul-
du. 1917 fiubat Devrimi ve Kafkas-
ya’daki Osmanl› ordusunun varl›¤›, Mü-
savat Partisi ile Osmanl›lar aras›nda bir
ittifak kurulmas›na yol açt›. Bu arada
Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan
aras›nda bir Transkafkasya Federasyonu
kurulmas› yönünde önemli ad›mlar at›l-
d›ysa da, etnik ve dinî uyuflmazl›klar bu
giriflimin sonuçsuz kalmas›na neden ol-
du. 28 May›s 1918’de Gence baflkent ol-
mak üzere ba¤›ms›z bir Azerbaycan
Cumhuriyeti kuruldu; daha sonra Bolfle-
viklerin denetimindeki Bakû, Osmanl›
ordusunun yard›m›yla ele geçirilerek
baflkent yap›ld›. A¤ustos 1918’de Ba-
kû’yü iflgal eden, fakat Osmanl›lar›n
gelmesi üzerine geri çekilen küçük bir
‹ngiliz birli¤i, savafl sonras› yeniden Ba-
kû’ye girerek A¤ustos 1919’a dek Azer-
158
Azerbaycan Cumhuriyeti
AZERBAYCAN CUMHUR‹YET‹
1917 Devrimi Rusya’da bafllay›nca, Çarl›k bask›s›ndan kurtulan Müslümanlar
Moskova’da “Rusya Müslümanlar› Kurultay›”n› toplad›lar. Kurultayda iki ayr› görüfl
ileri sürüldü. ‹kisinin aras›nda taktik ve strateji aç›s›ndan önemli ayr›l›klar vard›. Li-
beral ulusalc›lar Rusya Müslümanlar›n›n bütünlü¤ünü bozmadan kültürel ba¤›ms›z-
l›¤›n sa¤lanmas›n› savunurken, devrimci ulusalc›lar, bölgelere göre Ulusal devlet
tezinin Rusya Müslümanlar› için sa¤lanan bir kurtar›c› yol oldu¤u görüflünü ileri sü-
rüyorlard›. Devrimci ulusalc›lar›n görüflünü Millî Müsavat Partisi’nin önderi Mehmet
Emin Resulzade büyük bir güçle savunuyordu. Böylece, kurultaya kat›lan yedi yüz
üyenin önemli ço¤unlu¤unun oylar› ile ulusal devlete gitmek düflüncesi benimsen-
di. Bu teze göre, önce her Türk bölgesi kendi ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmal›, daha sonra
da bu bölgeler bir araya gelerek birleflmelidir. Millî Müsavat Partisi’nin çal›flmalar›,
kurultayda ulusal devlet tezinin benimsenmesine yard›mc› olmufltur. Rusya’daki
1917 Devrimi’nin özgürlükçü havas› tüm ülkeleri sar›nca, bu durumdan en çok Türk-
ler yararlanarak kendi ba¤›ms›zl›klar›na kavuflabilmek için büyük çabalar gösterdi-
ler. O s›ralarda iç kar›fl›kl›¤›n önüne geçebilmek için, iflbafl›na gelen komünistler bir
bildiri yay›nlayarak her ulusun kendi gelece¤ini kendisinin belirleyebilece¤ini ilân
ettiler. Komünistler, bir taktik olarak böyle bir bildiri ile havay› yumuflat›rken, di-
¤er yandan da ülkede denetimi ellerine geçirmek için çaba gösteriyorlard›. Tam bu
s›rada Azerbaycan Türkleri ve di¤er Kafkas uluslar› bir araya gelerek Tiflis kentin-
de Kafkasya Devleti’ni kurduklar›n› ilân ettiler. Millî Müsavat Partisi’nin çal›flmala-
r› Kafkasya Devleti’nin kurulmas›nda büyük rol oynad›. Kafkasya üzerindeki hakla-
r›ndan vazgeçmek istemeyen yeni Rusya yönetimi, yeni bir Kafkasya komiserini gö-
reve atad›. fiaumyan adl› yeni Kafkasya komiseri Tiflis’e geldi ve istediklerini yeri-
ne getiremeyince hemen Bakû’ye geçti. Oradaki Ermenilerden yararlanarak bir gün
içerisinde yirmibine yak›n Türk’ü öldürttü. Yeni kurulan Kafkasya Devleti, Ruslar›n
Türklere yapt›¤› bu katliam karfl›s›nda Seym’den ayr›larak 28 May›s 1918’de Azer-
baycan Türk Cumhuriyeti’ni kurdular.
Azerbaycan halk›n›n demokratik biçimde seçmifl oldu¤u milletvekilleri bir ara-
ya gelerek 28 May›s 1918 günü alt› maddelik bir “Ulusal Ant” ilân etmifllerdir. Buna
göre: Azerbaycan halk› ba¤›ms›z yaflama hakk›na sahiptir ve art›k bundan sonra
Azerbaycan, hukuksal olarak ba¤›ms›z bir devlettir. Devletin yönetim biçimi halk
cumhuriyetidir. Azerbaycan Cumhuriyeti, ulus ay›r›m› yapmadan, tüm vatandaflla-
r›na eflit ifllem yapar, tüm devletlerle dostluk iliflkileri kurabilir, Azerbaycan Cum-
huriyeti topraklar› içerisinde yaflayan di¤er uluslara yaflama alan› tan›r. Yeni bir
Meclis toplanana kadar geçici bir hükûmet oluflturulmufltur. Geçici hükûmetin bafl-
kanl›¤›na ve Azerbaycan Cumhurbaflkanl›¤›na Millî Müsavat Partisi Baflkan› Mehmet
Emin Resulzade getirilmifltir.
(……….)
Azerbaycan Cumhuriyeti kurulur kurulmaz, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Anado-
lu’daki Türkler ile yak›n iliflkiler oluflturdu. Osmanl›lar ile kurulan iliflki ile Nuri ve
Mürsel Paflalar komutas›ndaki onbin kiflilik bir Türk ordusu Azerbaycan’a yard›ma
kofltu. Gönüllü Türk birliklerinin de yard›m› ile bu Türk ordusu k›sa zamanda Bakû
kentini Rus ve Ermenilerden temizledi. Bu zafer üzerine Azerbaycanl›lar, Anadolu
Türklerine Ulusal Kurtulufl Savafl›’nda yard›mc› olmaya çal›flt›lar. O s›ralar son dö-
nemlerini yaflayan Osmanl› Devleti karfl›s›nda Azerbaycanl›lar, Anadolu Türklerinin
ba¤›ms›zl›¤› için çaba gösterdiler. Böylece Azerbaycan ve Anadolu iliflki düzeni ku-
rulmufl oldu. Birinci Dünya Savafl›’n› yitiren Osmanl›lar her bölgeden ordular›n› ge-
ri çekerken, Azerbaycan yöresinde benzer bir durum ortaya ç›km›flt›r. Osmanl› as-
keri bu bölgeden geri çekilmek istenirken, Azerbaycanl›lar Anadolu’da yeni baflla-
yan ulusal ba¤›ms›zl›k hareketi ile diyalog kurdular.
(……….)
Anadolu’da bir ulusal kurtulufl savafl›n› bafllatan Mustafa Kemal, Azerbaycan
Cumhuriyeti’nin ba¤›ms›zl›¤›na çok önem veriyordu. Sakarya Meydan Savafl›’n› ka-
zanarak kendisini bütün dünyaya kabul ettiren Mustafa Kemal, ayn› zamanda Rus-
ya’ya karfl› duyarl› davran›yordu.
Rusya ile iyi iliflkiler kurmaya dikkat ederken, Anadolu’daki komünist hareket-
leri de yak›ndan izliyordu. Eski ‹ttihatç› Halil Pafla’n›n Türkiye fiûralar F›rkas› ad› al-
t›nda bir örgüt için çal›flt›¤›n› görünce onu hemen s›n›r d›fl›na sürmüfltür. Bu s›rada
Kuvâ-y› Milliye, kendisini kan›tlad›ktan sonra Rusya ile dostluk anlaflmas› imzala-
m›flt›r.
(……….)
Azerbaycan Hükûmeti, tüm zorluklara karfl›n Anadolu’daki Kemalist ba¤›ms›z-
l›k hareketine yard›m sa¤lad›. Azerbaycan Baflbakan› Nasip Bey’in emri ile Mehmet
Ali Hanzade taraf›ndan, Ulusal Kurtulufl Savafl›’n›n bakanlar›ndan Ahmet Muhtar’a,
Ankara’da ondokuzbin Osmanl› liras›, bir milyon Frans›z Frang› ve çok miktarda pet-
rol poliçesi, maddî yard›m olarak verildi. Azerbaycan Hükûmetinin bu yard›m› Mus-
tafa Kemal ve arkadafllar›n›n en güç döneminde yap›ld›¤›ndan, anlam› çok büyüktü.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ba¤›ms›z yaflam› iki y›l sürdü. Bu süre içinde hem
devlet örgütlenmesi tamamlanmaya, hem yeni bir ordu oluflturulmas›na, hem de
ekonomik kalk›nma çabalar›n›n sonuç vermesine çal›fl›ld›.
Kaynak : An›l Çeçen, Türk Devletleri, Yeni Avrasya Yay›nlar›, Ankara 2003.
9 Kas›m 1918’de kabul edilen üç renkli, ay-y›ld›zl› Azerbaycan bayra¤›
