leleri, y›k›c› propagandalar›n kimin ta-
raf›ndan de¤il, kimin ad›na yap›ld›¤›na
önem verdi¤inden, isyanc›lar›n ço¤u
halife ad›na ortaya at›ld› ve bunda da
baflar›l› oldular. 1920 y›l›nda TBMM
Hükûmeti’nin kurulmas›ndan sonra gi-
derek yayg›nlaflan ayaklanmalar karfl›-
s›nda, içte güçlü olmaya önem veren
TBMM Hükûmeti, öncelikle isyanlar›n
bast›r›lmas›na önem verdi ve ilk olarak
ayaklanmalar›n kayna¤› ve teflvikçisi
‹stanbul Hükûmeti’yle iliflkiler kesildi.
H›yanet-i Vataniye Kanunu ç›kar›ld›.
Bu kanunun süratle ve etkili ifllemesi
için ‹stiklâl Mahkemeleri kuruldu.
Ayaklanmalar›n bast›r›lmas›nda Kuvâ-
yi Milliye birliklerinden yararlan›ld›.
Karargâh› Amasya olan Merkez Ordu-
su kuruldu. ‹stanbul Hükûmeti’nin fet-
valar›na karfl›l›k, Ankara Müftüsü Rifat
Hoca (Börekçi) ile birlikte 150 kadar
din adam›n›n haz›rlad›¤› karfl› fetvalar
yay›mland› ve ayaklanmalar bast›r›l-
d›ktan sonra d›fl güçlerle savafl›ld›.
Ayaklanmalar
Efendiler, 1919 y›l› içinde, millî teflebbüslerimize karfl› bafllayan iç isyanlar, süratle
memleketin her taraf›na yay›ld›.
Band›rma, Gönen, Susurluk, Kirmast›, Karacabey, Biga ve dolaylar›nda; ‹zmit, Adapa-
zar›, Düzce, Hendek, Bolu, Gerede, Nall›han, Beypazar› dolaylar›nda; Bozk›r’da; Konya,
Ilg›n, Kad›nhan, Karaman, Çivril, Seydiflehir, Beyflehir, Koçhisar dolaylar›nda; Yozgat,
Yenihan, Bo¤azl›yan, Zile, Erbaa, Çorum dolaylar›nda; ‹mranl›, Refahiye, Zara, Hafik ve
Viranflehir dolaylar›nda alevlenen kar›fl›kl›k ateflleri, bütün memleketi yak›yor; hain-
lik, cehalet, kin ve ba¤nazl›k dumanlar› bütün vatan göklerini yo¤un karanl›klar için-
de b›rak›yordu. ‹syan dalgalar›, Ankara’da karargâh›m›z›n duvarlar›na kadar çarpt›.
Karargâh›m›zla flehir aras›ndaki telefon ve telgraf hatlar›n› kesmeye kadar varan ku-
durmuflças›na kas›tlar karfl›s›nda kald›k. Bat› Anadolu’nun, ‹zmir’den sonra, yeniden
önemli bölgeleri de, Yunan ordusunun taarruzlar›yla çi¤nenmeye baflland›.
Dikkatle üzerinde durulmaya de¤er bir husustur ki, sekiz ay önce, millet, Heyet-i Tem-
siliye etraf›nda toplanarak, Damat Ferit Hükûmeti ile iliflki ve haberleflmelerini kesmifl
iken, Ali Galip’in teflebbüsü gibi tek tük olaylardan baflka, böyle genel bir ayaklanma
olmam›flt›. Bu seferki yayg›n ve genel ayaklanmalar, sekiz ay zarf›nda, memleket için-
de çok haz›rl›k yap›ld›¤›n› gösteriyordu. Damat Ferit Hükûmetinden sonraki hükûmet-
lerle, millî fluurun korunmas› ve güçlendirilmesi için yapt›¤›m›z mücadelelerin ne ka-
dar hakl› sebeplere dayand›¤›, ac› bir flekilde bir daha anlafl›lm›fl oluyordu. Millî Müca-
dele’ye kuvvet vermek için cephelerle ve ordu ile ilgilenme bak›m›ndan ‹stanbul’daki
hükûmetlerin gösterdi¤i baflka türlü ihtimallerin ac› sonuçlar› da ayr›ca görülecektir.
Anzavur ve Düzce ‹syanlar›
Efendiler, önce, iç isyanlar hakk›nda aç›k bir fikir verebilmek için, müsaade buyurur-
san›z, iç isyan olaylar›na yeri geldikçe dokunmak üzere, anlat›lan safhalar› özet ola-
rak arz edeyim :
21 Eylül 1919 tarihinde, Bal›kesir’in kuzey bölgesinde bafllayan birinci Anzavur isyan›,
16 fiubat l920’de yine ayn› bölgede ikinci defa baflgösterdi. Bu iki isyan, askerî birlik-
lerimiz ve millî müfrezelerimizle bast›r›ld›.
13 Nisan 1920 tarihlerinde Bolu, Düzce dolaylar›nda da isyan ç›kt›. Bu isyan, 19 Nisan
1920 tarihinde Beypazar›’na kadar yay›ld›. Bu s›rada Anzavur, 11 May›s 1920’de top ve
makineli tüfeklerle donat›lm›fl befl yüz kiflilik bir kuvvetle, üçüncü defa olarak Adapa-
zar› ve Geyve dolaylar›nda, zay›f bir millî müfrezemize sald›rmak suretiyle yine orta-
ya ç›kt›. Anzavur, gönderdi¤imiz millî müfrezelerimize, düzenli ordu birliklerimize
durmadan sald›rd›. 20 May›s 1920 tarihinde, Geyve Bo¤az› yak›nlar›nda yenildi ve kaç-
mak zorunda kald›.
Düzce dolaylar›ndaki isyan olay› önemliydi. Abaza ve Çerkezlerden meydana gelen
dört bin kiflilik büyük bir kalabal›k, Düzce’yi basarak hapishaneleri boflaltt›lar ve çar-
p›flma ile oradaki süvari müfrezemizin silâhlar›n› ald›lar. Hükûmet memurlar›n› ve su-
baylar› hapsettiler.
Her taraftan, asiler üzerine kuvvet gönderdik. Bu arada, Geyve’de bulunan 24’üncü
Tümen de, Komutan› Yarbay Mahmut Bey baflta oldu¤u halde, Düzce’ye hareket etti.
Mahmut Bey, Meclis’in aç›ld›¤› gün, yani 23 Nisan 1920’de, Hendek’ten Düzce’ye geçer-
ken, Hendek de isyan etti. Adapazar› da asiler taraf›ndan elde edildi. Mahmut Bey, 25
Nisan 1920’de, Hendek-Düzce yolu üzerinde asiler taraf›ndan aldat›larak pusuya düflü-
rülmüfl ve ilk ateflte flehit edilmifltir. Kurmay Baflkan› Sami Bey, yaveri ve daha birkaç
subay da ayn› zamanda flehit düfltüler.
Bunun üzerine, 24’üncü Tümen muharebe edemeden asiler taraf›ndan tümüyle esir
edildi. Bütün tüfekleri, toplar› al›nd›. A¤›rl›klar› ya¤ma edildi. Bu s›rada ‹zmit Mutasar-
r›f› Çerkez ‹brahim, ‹stanbul’dan Adapazar›’na geldi. Halka, Padiflah’›n selâm›n› bildir-
di ve yüz elli lira maaflla gönüllü toplamaya bafllad›. Toplanan asi kuvvetler bütün o
yöreye hâkim olduktan sonra, Geyve Bo¤az›’ndaki kuvvetlerimize taarruza bafllad›lar.
Bizim, bu isyan alan›na gönderdi¤imiz kuvvetler flunlard›:
1- Salihli ve Bal›kesir Kuvâ-yi Milliye’sinin oluflturdu¤u Çerkez Ethem Bey Müfrezesi;
2- ‹ki tabur düzenli ordu birli¤i, dört da¤ topu, befl makineli tüfek ve üç yüz efe sü-
varisinden kurulmufl Binbafl› Nâz›m Bey Müfrezesi;
3- ‹ki tabur piyade, sekiz makineli tüfek, iki sahra ve iki da¤ topundan kurulu, Yarbay
Arif Bey Müfrezesi;
4- Üç yüz kiflilik millî kuvvet ve iki makineli tüfek ve iki havan topundan ibaret Bin-
bafl› ‹brahim Bey (Çolak) Müfrezesi.
Komutan olarak da Ali Fuat Pafla, Geyve Bo¤az› yak›nlar›ndan Adapazar›’na uzanan
kesimde, Refet Pafla da Ankara’dan Beypazar› yoluyla Bolu’ya uzanan kesimde görev-
lendirildiler.
Hilâfet Ordusu
Efendiler, ‹zmit’te de Süleyman fiefik Pafla komutas›nda, Hilâfet Ordusu ad›n› tafl›yan
bir hain kuvvet, y›¤›nak yap›yordu. Bunun bir k›s›m kuvveti de, Bolu yak›nlar›nda kur-
may Binbafl› Hayri Bey komutas›nda asileri desteklemiflti. Bu kuvvetle birlikte ‹stan-
bul’dan gönderilmifl birçok subay da vard›.
Hilâfet Ordusu’nun, Süleyman fiefik Pafla’dan sonra, bellibafll› komutanlar›, Süvari
Tümgenerali Suphi Pafla ve Topçu Yarbaylar›ndan Senaî Bey’di. ‹stanbul’da da özel
olarak kurulmufl bir kurmay heyeti vard›. Bu heyetin bafll›ca komutanlar› da, Kurmay
Albay Refik ve Kurmay Yarbay Hayrettin Bey’lerdi.
(.........)
Bolu, Düzce, Adapazar› ve ‹zmit dolaylar›ndaki bu isyan, bu defa Haziran 1920 tarihi-
ne kadar üç aydan fazla sürdü. Fakat bundan sonra, 29 Temmuz’da yeniden bir isyan
oldu. Ancak, bundan sonra da, bu bölgede tamamen sakin kal›nm›fl de¤ildir. Bununla
birlikte, sonuç olarak asiler tamam›yla bozguna u¤rat›lm›fl ve elebafllar›, Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi’nin kanunlar›na teslim edilmifltir. Hilâfet Ordusu’nun Bolu yak›nla-
r›nda bulunan k›sm› da bozguna u¤rat›ld›. Komutan› Binbafl› Hayri ve subaylar› Yüzba-
fl› Ali, Üste¤men fierefettin, Üste¤men Hayrettin, Makineli Tüfek Subay› Mehmet Hay-
ri, Tabur Kâtibi Hasan Lütfi, Cerrah ‹brahim Ethem Efendiler’e de öteki asi elebafl›lar›-
na yap›lan ifllem uyguland›. Hilâfet Ordusu da, ‹zmit’ten ‹stanbul’a kaçmaya mecbur
edildi.
Yenihan, Yozgat ve Bo¤azl›yan ‹syanlar›
Efendiler, memleketin kuzeybat› bölgesinde asilerle u¤rafl›rken, memleketin ortas›n-
da Yenihan, Yozgat ve Bo¤azl›yan dolaylar›nda da isyan bafll›yor. Bu isyan hareketle-
ri de hat›rlanmaya de¤er.
14 May›s 1920 tarihinde Postac› Nâz›m ve Çerkez Kara Mustafa ad›nda birtak›m adam-
lar, otuz k›rk kifli ile Yenihan’a ba¤l› Kaman köyünde isyan ettiler. Bu hareket gittikçe
artan bir fliddetle geniflledi. Asiler, 27/28 May›s I920 gecesi Çaml›bel’de bulunan bir
müfrezemizi basarak esir ettiler. 28 May›s 1920’de di¤er bir k›s›m asiler de Tokat ya-
k›n›nda yürüyüfl hâlinde bulunan bir taburumuza hücum ederek da¤›tt›lar ve bir k›s-
m›n› esir ettiler. Cüretlerini art›ran asiler, 6/7 Haziran 1920 gecesi Zile’yi iflgal ettiler.
Oralardaki askerlerimiz Zile kalesine çekilerek kendilerini savundular. Askerin erzak
ve cephanesi tükendikten üç gün sonra asilere teslim oldular. Asiler 23/24 Haziran
1920’de de Bo¤azl›yan’a bask›n yapt›lar. Orada bulunan bir müfrezemizi da¤›tt›lar.
Amasya’da bulunan Cemil Cahit Bey’in komutas›ndaki 5’inci Kafkas Tümeni, asiler
149
▲
AYAKLANMALAR
ATATÜRK’ÜN
ANLATIMIYLA
NUTUK’TA
