sorun, 1919 ortalar›nda bafllay›p 1920
y›l›nda daha da yayg›nlaflan, Anado-
lu’nun çeflitli yerlerindeki ayaklanmalar
oldu. Millî Mücadele Hareketi’ni tehli-
keye düflürecek boyutlara ulaflan bu
ayaklanmalar, 1921 y›l› sonlar›nda an-
cak bast›r›labildi. ‹stanbul Hükûmeti ve
‹tilâf Devletleri’nin k›flk›rtmalar› sonucu
ortaya ç›kan ayaklanmalar›n en tehlike-
lisi olan Anzavur, Adapazar›, Bolu, Ge-
rede, Nall›han, Beypazar›, Yozgat ve
Konya ayaklanmalar›nda hainlik, kin ve
gericilik atefli, yurdu kas›p kavurmaya
bafllad›. Atatürk, konuyla ilgili olarak
Söylev’de (Nutuk) flunlar› söyler: “Ban-
d›rma, Gönen, Susurluk, Kirmasti
(Mustafakemalpafla), Karacabey, Biga
ve dolaylar›nda; ‹zmit, Adapazar›, Düz-
ce, Hendek, Bolu, Gerede, Nall›han,
Beypazar› dolaylar›nda; Bozk›r’da;
Konya, Ilg›n, Kad›nhan, Karaman, Çiv-
ril, Seydiflehir, Beyflehir, Koçhisar do-
laylar›nda; Yozgat, Yenihan, Bo¤azl›-
yan, Zile, Erbaa, Çorum dolaylar›nda;
Ümraniye, Refahiye, Zara, Hafik dolay-
lar›nda; Viranflehir dolaylar›nda tutuflan
kargafla ateflleri bütün yurdu yak›yor;
hainlik, bilgisizlik, düflmanl›k ve ba¤-
nazl›k dumanlar› bütün yurt göklerini
yo¤un karanl›klar içinde b›rak›yordu.
Ayaklanma dalgalar›, Ankara’da karar-
gâh›m›z›n duvarlar›na kadar çarpt›. Ka-
rargâh›m›zla kent aras›ndaki telefon ve
telgraf tellerini kesmeye kadar varan ku-
durgan sald›r›fllar karfl›s›nda kald›k.”
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda ‹tilâf Devlet-
leri’nin, padiflah›n ve ‹stanbul hükûmet-
lerinin meydana getirdikleri ortak cep-
henin Anadolu’da bafllayan ulusal dire-
nifl hareketine karfl› kulland›klar› en
önemli silâh, y›k›c›-bölücü eylemler,
propagandalar ve gizli faaliyetler oldu.
Türk milletinin ba¤›ms›zl›k mücadelesi
verdi¤i bir s›rada ortaya ç›kan bu ayak-
lanmalar, millî kuvvetlere oldukça zarar
verdi, savafl gücünü zay›flatt›. Ayaklan-
malar›n ortaya ç›kmas›nda etkili olan
bafll›ca nedenler flunlard›:
•
‹stanbul Hükûmeti’nin, yay›mlad›¤›
fetvalar ile halk› k›flk›rtmas›;
•
Saray ve çevresiyle yak›n iliflkileri
olanlar›n ç›karlar› gere¤i ulusal mü-
cadeleye karfl› ç›kmas›;
•
Bo¤azlar› elinde tutmak isteyen ‹n-
gilizlerin, bu bölgenin güvenli¤i
için Bo¤azlar›n hemen do¤usundan
bafllayarak (Biga, Gönen, Band›r-
ma, Düzce, Hendek, Adapazar›) yö-
re halk›n› birbirine düflürmesi ve
böylece, Anadolu’dan gelebilecek
tehdidi önlemek istemeleri;
•
Anadolu’nun çeflitli yörelerinde
egemenlik kurmufl olan kiflilerin,
mevcut ortamdan yararlanmak iste-
meleri.
•
Kuvâ-yi Milliye güçlerinin baz›
bölgelerde disiplinsiz hareketleri ve
halktan zorla para toplamalar›.
‹stanbul Hükûmeti’nin, padiflah›n ve
yabanc›lar›n k›flk›rtmalar› sonucu orta-
ya ç›kan bu ayaklanmalarda özellikle
halk›n önem verdi¤i de¤erler kullan›l-
d›. K›flk›rt›c›lar, baflar›l› olmak için her
yola baflvurdular, ayaklanmac›lara rüt-
beler ve paralar da¤›t›ld›. Kuvâ-yi Mil-
liyecilerin asi olduklar› ilân edilip, hak-
lar›nda fetvalar ç›kar›ld›. ‹damlar›na
dair al›nan kararlar yay›mland›. K›flk›r-
t›lan az›nl›klar›n milliyetçilik duygula-
r› ön plana ç›kar›ld›. Aldat›lan halk kit-
148
Ayaklanmalar
AYAKLANMALAR
“Ayaklanmalar, ‹ngilizler taraf›ndan haz›rland›¤› ve yerli kaynaklarca beslendik-
leri için bast›r›lmas› çok zor oluyordu. ‹syanc›lar›n kuvvetli oldu¤u bölgelerde, halk on-
lar›n padiflah› temsil etti¤ine ve bu durumun sürekli olaca¤›na inan›yordu. Bu sebeple
birçok yörede halk, ayaklanmaya kat›l›yor ve destekliyordu. 1920 y›l›n›n ilkbahar›nda
yaln›z d›fl düflman tehlikesiyle de¤il, ayr› bölgelerde birbirini izleyerek ç›kan ayaklan-
malarla u¤rafl›ld›. Ayaklanma hareketleri Ankara’n›n yak›nlar›na kadar geldi. Telefon
ve telgraf telleri kesildi. ‹hanet, cehalet, kin, taassup bütün ülkeyi korkunç bir biçim-
de kaplad›. Ayaklanmalar›n Ankara’y› bir çember içine ald›¤› bir s›rada, Yunanl›lar da
22-23 Haziran 1920’de bat›dan sald›r›ya geçtiler. ‹çten ve d›fltan gelen sald›r›lar birbi-
rinden uzak olmakla beraber, bir merkezden yönetiliyorlar ve sistemli bir biçimde
TBMM’nin çökertilmesine çal›fl›l›yordu. Hükûmet bir d›fl sald›r›ya kuvvet gönderse, iç
ayaklanmay› bast›ram›yor, iç ayaklanmaya kuvvet gönderse d›fl sald›r›ya karfl› koya-
m›yordu. Bu sebeple Ulusal Mücadele’nin en buhranl› y›l›n›n 1920 y›l› oldu¤u aç›kça or-
tada idi. ‹ç güvenlik, en önemli sorun olmufltu. Ayaklanmalar›n bast›r›lmas›nda, özel-
likle Kuvâ-y› Seyyare Komutan› Çerkez Ethem ve Koçgiri Ayaklanmalar›’na Karfl› Mer-
kez Ordusu kuruldu.
(……..)
Kuvvet yoluyla ayaklanmalar›n bast›r›lmas› mümkün oluyor, fakat baflka bir yer-
de yeni bir ayaklanman›n ç›kmas›na engel olunam›yordu. Bu durum, henüz ulusal bir-
lik ve bilinçlenmenin gerçekleflmemesinden kaynaklan›yordu. M. Kemal Pafla, yay›nla-
d›¤› bildirilerle halk› yard›ma ça¤›r›yor, fakat etkili olmuyordu. Bu yüzden, cezaî ön-
lemlere baflvurulmas› zorunlu oldu. Daha Sivas Kongresi s›ras›nda sert önlemler al›n-
m›fl, fakat yeterli olmam›flt›. Bat› Cephesi’ndeki ayaklanmalar› bast›rmakla görevli 56.
ve 61. Tümen Komutanlar›na; bozguncu, asi, k›flk›rt›c›, görevini yapamayan askerî ve
sivil görevlileri, suçlar›na göre tart, hapis, idam gibi her çeflit cezalar› uygulamak için
ola¤anüstü yetkiler tan›nd›. Fakat bunlar da yeterli olmad›lar. ‹ç ayaklanmalar çok
sert önlemlerle güçlükle bast›r›labildi.
Ayaklanmalar› tek tek ele almadan önce bir liste hâlinde gösterelim:
1) fieyh Eflref Ayaklanmas› (26 Ekim-24 Aral›k 1919), Bayburt’un Hart kazas›nda, fle-
riat düzeni kurmak amac›yla oldu.
2) Bozk›r Ayaklanmalar› (27 Eylül-1 Ekim ve 20 Ekim-4 Kas›m 1919), Konya’n›n Boz-
k›r kazas›nda oldu.
3) Anzavur Ayaklanmalar› (1 Ekim-25 Kas›m 1919 ve 16 fiubat-16 Nisan 1920) aras›n-
da iki kez olmak üzere, ‹ngiltere’nin, Çanakkale Bo¤az› Bölgesi’nde güvenlikleri-
ni korumak için teflvik ettikleri bir ayaklanmad›r.
4) Ali Bat› Ayaklanmas›.
5) Düzce Ayaklanmalar› (13 Nisan-31 May›s ve 8 A¤ustos-23 Eylül 1920 aras›nda) Os-
manl› Hükûmeti’nin bölgedeki Çerkezleri k›flk›rtmas› sonucu ç›kt›. Bu ayaklanma-
lar s›ras›nda Anzavur Ahmed, Geyve ve Adapazar›’na; Kuvâ-yi ‹nzibatiye de ‹z-
mit’e geldi.
6) Yenihan Ayaklanmas› (14 May›s-12 Haziran 1920).
7) Yozgat Ayaklanmalar› (15 May›s-27 A¤ustos ve 5 Eylül –30 Aral›k 1920) aras›nda
Çapano¤ullar›’n›n düzenlemesi ile ç›kt›.
8) Zile Ayaklanmas› (May›s-21 Haziran 1920) aras›nda Osmanl› Hükûmeti’nin, ç›kar-
c›lar› elde edip ç›kard›¤› bir ayaklanmad›r.
9) Konya Ayaklanmas› (2 Ekim-15 Kas›m 1920) aras›nda, asker kaçaklar›n› yanlar›na
toplayan ve ‹stanbul’dan yönetilen ç›karc›lar arac›l›¤› ile ç›kt›.
10) Cemil Çeto Olay› ve Millî Aflireti Ayaklanmas› (Haziran-Eylül 1920) Do¤u Anado-
lu’da Kürtçülük k›flk›rtmas› ile ç›kan bir afliret ayaklanmas› idi.
11) Koçgiri Ayaklanmas› (6 Mart-17 Haziran 1921) Kürdistan kurulmas› için Koçgiri Afli-
reti’nin ç›kard›¤› bir ayaklanmayd›.
12) Pontusçuluk hareketi, Ulusal Mücadele’nin bafl›ndan sonuna kadar süren ve tari-
hî Rum Pontus Devleti’nin yeniden kurulmas› amac›na dayanan, Karadeniz’in orta
ve do¤u bölgelerinde ç›kan ayaklanma olaylar›d›r. Bu bölgede çal›flan ‹stiklâl Mah-
kemeleri’nin kurulmas›n›n en büyük nedeni, bu olaylard›r.
Bu ayaklanmalar›n özellikle baz›lar›, TBMM’nin aç›ld›¤› tarihte bir merkezden sis-
temli bir biçimde yürütülmüfl, ola¤anüstü tehlikeler yaratm›fllard›r. Bu ayaklanmalara
daha sonra, Demirci Mehmet Efe ve Çerkez Ethem Ayaklanmalar› da eklendi. Bir yan-
dan düflmanla, bir yandan da bu ayaklanmalarla mücadele edilmek zorunlu idi. Bazen
ayn› anda birkaç yerde birden ayaklanma ç›k›yordu. Bu ayaklanmalar›n bir merkezden
yönetildi¤ini ve ‹stanbul Hükûmeti’nin bunlar› k›flk›rtt›¤›n› M. Kemal Pafla flöyle belir-
tiyordu:
“‹stanbul’da Damat Ferit Pafla Hükûmeti ve ‹stanbul’da, bütün y›k›c› ve hain ör-
gütlerin kurdu¤u birlik ve bu birli¤in Anadolu içindeki bütün ayaklanma örgütleri ve
bütün düflmanlar ve Yunan ordusu, el birli¤i ile bizi y›kmak için çal›flmaya bafllad›lar.
Bu Ortak sald›r› siyasas›n›n yönergesi de Padiflah-Halife’nin, içinde düflman uçaklar› da
bulunan her türlü araçlarla yurda ya¤d›rd›¤› Huruc-u Alessultan (Padiflah’a Karfl› Ayak-
lanma) fetvas› idi.” Yine M. Kemal Pafla’n›n belirtti¤i gibi Sivas Kongresi ve sonras› dö-
neminde, Ali Galip ve fieyh Eflref olaylar› gibi ferdî olaylar d›fl›nda, TBMM’nin aç›ld›¤›
tarihe kadar geçen sekiz ay içinde ayaklanmalar›n ulaflt›¤› boyutlar, bu süre içinde ne
kadar büyük haz›rl›klar yap›ld›¤›n› göstermektedir.
Kaynak : Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, ‹zmir 1986, s.206.
Kurtulufl Savafl› dönemindeki ayaklanma bölgeleri.
