377
mazl›k konusu, TBMM heyeti Mosko-
va’dayken ele al›nd›ysa da soruna bar›fl-
ç› yoldan, tarihî, ekonomik ve etnogra-
fik s›n›r ilkeleri temeline dayal› bir çö-
züm bulunamad›. TBMM Hükûmeti, 9
Haziran 1920’de Do¤u Cephesi’ni kura-
rak yörede seferberlik ilân etti. Cephe
Komutanl›¤›’na, 1918 Kafkas Savafllar›-
na komuta eden 15.Kolordu Komutan›
Kâz›m Karabekir Pafla atand›. TBMM
Hükûmeti, 7 Temmuz 1920’de, Brest-
Litovsk ve Batum antlaflmalar›n› ileri
sürerek, Taflnak Ermeni birliklerinin, bu
antlaflmalarla saptanan s›n›rlar›n gerisi-
ne çekilmesini isteyen bir notay› Taflnak
Hükûmeti’ne gönderdi. Sovyet Hükû-
meti, sorunun bar›flç› yoldan çözümlen-
mesi için TBMM Hükûmeti’ne baflvur-
du. TBMM Hükûmeti, 26 A¤ustos
1920’de gönderdi¤i yan›tta, Türkiye ile
Taflnak Ermenistan aras›nda iyi komflu-
luk ve dostluk iliflkilerinin kurulmas›
için Sovyet Rusya’n›n arabuluculu¤unu
kabule haz›r oldu¤unu bildirdi. ‹tilâf
Devletleri’nin amac›, Türkiye ile Tafl-
nak Ermenistan’› karfl› karfl›ya getir-
mekti. Taflnaklar da, Ermeni halk›n›n
dikkatini, iç sorunlar nedeniyle bu savafl
yoluyla d›fl sorunlara kayd›rmak istiyor-
du. Bu ortamda savafl 24 Eylül 1920’de
bafllad›. Bardiz ve Keteks bölgelerinde
taarruza geçen Taflnaklar, Sevr Antlafl-
mas›’n›n Ermenilere b›rakt›¤› topraklar›
iflgal için harekete geçtiyse de dört gün
süren taarruz boyunca baflar› kazanama-
d›lar. Taflnak birliklerinin sald›r›lar›n›
geri püskürten Türk birlikleri, 28 Ey-
lül’de karfl› taarruza geçip Sar›kam›fl’la
Merdenek’i ele geçirdi. Taflnaklar, ‹tilâf
Devletleri’nin yard›m edece¤ini bekler-
ken böyle bir yard›m gelmedi. 1920
Ekim sonlar›nda Türk birlikleri yeni bir
sald›r› bafllatarak 30 Ekim’de Kars’›, 7
Kas›m’da Gümrü’yü ele geçirdi. Bunun
üzerine ateflkes istemek zorunda kalan
Taflnaklar, ateflkes koflullar›n› a¤›r bul-
duklar›ndan ‹tilâf Devletleri’nden yar-
d›m gelece¤i umuduyla askerî eylemle-
rini sürdürmeye karar verdiler. 11 Ka-
s›m’da Sovyet D›fliflleri Halk Komiserli-
¤i, askerî harekâta son verilmesini ve s›-
n›r anlaflmazl›¤›n›n bar›flç›l yoldan çö-
zümlenmesini TBMM ve Taflnak Erme-
nistan hükûmetlerine birer mektupla bil-
dirdiyse de öneri taraflarca reddedildi.
Bu s›rada Ermenistan’›n kuzey bölgele-
rinde Taflnak Hükûmeti’ne karfl› silâhl›
ayaklanma bafllad›. Ayaklanan iflçiler ve
köylüler, 29 Kas›m’da Taflnak egemen-
li¤ine son vererek Sovyet egemenli¤ini
kurdular. 3 Aral›k 1920’de Taflnaklar,
TBMM ile Sovyet Ermenistan aras›nda
bir anlaflmazl›k yarataca¤›n› umduklar›
Gümrü Antlaflmas›’n› TBMMHükûme-
ti’yle imzalad›lar. Fakat Sovyet Erme-
nistan, Sovyet Azerbaycan ve Sovyet
Rusya, bu antlaflmay› tan›mad›. 10 Ara-
l›k’ta Sovyet Ermenistan Hükûmeti,
TBMM Hükûmeti’ne baflvurarak Güm-
rü Antlaflmas›’n›n feshini ve yeni bir
dostluk antlaflmas› imzalanmas›n› öner-
di. TBMM Hükûmeti, 25 Aral›k’ta bu
öneriyi reddettiyse de bir süre sonra
TBMM Hükûmeti ile Trans-Kafkas
Cumhuriyetleri aras›ndaki sorunlar 26
Eylül 1921’de Kars’ta bafllayan bir kon-
feransta ele al›nd›. Konferans çal›flmala-
r› s›ras›nda, 13 Ekim 1921’de TBMM
Hükûmeti’yle Trans-Kafkas Cumhuri-
yetleri aras›nda bir dostluk antlaflmas›
haz›rlan›p imzaland›. Bu antlaflmada ta-
raflar, daha önceki tüm antlaflmalar› yü-
rürlükten kald›rd›¤›ndan Gümrü Antlafl-
mas› da gücünü yitirmifl oldu. Ancak
Kars Antlaflmas›’yla Türkiye’nin ku-
zeydo¤u s›n›r› güvence alt›na al›nd›.
Gümrük ve Tekel Bakanl›¤›
Gümrük iflleri ile tekel hizmetlerini yü-
rütmek üzere kurulan devlet örgütü. Es-
ki ad›, ‹nhisarlar Vekâleti’ydi. 29 Aral›k
1931 tarih ve 1909 say›l› yasa ile kurul-
du. Merkez örgütünde üç ana daire bu-
lunur. Bunlar Gümrükler Genel Müdür-
lü¤ü, Gümrükler Muhafaza Müdürlü¤ü
ve Tekel Genel Müdürlü¤ü’dür. Taflrada
ise baflmüdürlük, müdürlük, baflmemur-
luk ve idare memurluklar› bulunur.
Gümrükler Genel Müdürlü¤ü, gümrük
hükümlerinin uygulanmas› ile gümrük
vergi ve resimlerinin al›nmas›n› sa¤lar.
Gümrükler Muhafaza Müdürlü¤ü, güm-
rük kap›lar›nda ve iç gümrük alanlar›n-
da gümrük muhafaza görevlerini yerine
getirir, kaçakç›l›¤› önler. Tekel Genel
Müdürlü¤ü’nün kendine özgü merkez
ve taflra örgütü ile ba¤l› iflletmeleri var-
d›r. Gümrük ve Tekel Bakanl›¤›, 13
Aral›k 1983’te Maliye Bakanl›¤› ile bir-
lefltirilerek Maliye ve Gümrük Bakanl›-
¤› ad›n› ald›. Türkiye Cumhuriyeti’nin
ilk Gümrük ve Tekel Bakan›, 31 Aral›k
1931-11 Kas›m 1938 aras› kesintisiz ye-
di y›l süreyle görev yapan Ali Rana Tar-
han’d›r.
Gümülcineli ‹smail Hakk›
1879 Gümülcine
22 A¤ustos 1945 Paris
Kurtulufl Savafl› muhalifi Osmanl› dev-
let ve siyaset adam›. Hukuk Fakültesi’ni
bitirdi. II.Meflrutiyet’in ilân›ndan sonra
‹ttihat ve Terakki’den Gümülcine mil-
letvekili olarak Osmanl› Meclis-i Mebu-
san›’na seçildi. Bir süre sonra ‹ttihat ve
Terakki F›rkas›’ndan ayr›l›p Ahali F›r-
kas›’n›n kurucular› aras›nda yer ald›
(1910). F›rkan›n kendini feshetmesin-
den sonra Hürriyet ve ‹tilâf F›rkas› kuru-
cular› aras›nda yer ald›. Bab›âli Bask›-
n›’ndan sonra giderek yayg›nlaflan ‹tti-
hat ve Terakki’nin bask›s› üzerine yurt
d›fl›na kaçt› (1913). Mondros Ateflkes
Antlaflmas›’ndan sonra yurda döndü ve
Bursa vali vekilli¤ine atand› (1919). Bu-
rada halktan çeteler oluflturdu¤u iddi-
as›yla tutukland›; aklanmas›na karfl›n
kendi iste¤iyle Gümülcine’ye gitti
(1920). ‹stanbul’a dönüflünde Hürriyet
ve ‹tilâf F›rkas›’n›n kongresine kat›l›p
mevcut yönetimi düflürerek yeni bir yö-
netim kurulu oluflturdu. Kurtulufl Sava-
fl›’n›n kazan›lmas›ndan sonra “Yüzelli-
likler” listesine al›nd› (1924). Bir süre
Yunanistan ve Fransa’da yaflad›. Gü-
mülcine’ye tekrar döndü¤ünde, cumhu-
riyet ve lâiklik aleyhinde bir Türkçe ga-
zete ç›kard›.
Gümüflhane
Kurtulufl Savafl› y›llar›nda yabanc› iflga-
line u¤ramamakla birlikte ayr›l›kç› Rum
çetelerinin yo¤un bask›s›n›n yafland›¤›,
Do¤u Karadeniz Bölgesi’nde il. Fatih
Sultan Mehmed’in Trabzon Seferi s›ra-
s›nda 1461’te Osmanl› topraklar›na kat›-
lan kente önceleri Caunca, sonra da ma-
denleri dolay›s›yla Gümüflhane ad› ve-
rildi. 19.yüzy›lda Trabzon vilâyetine
ba¤l› bir sancak merkeziydi ve ayn› yüz-
y›l içinde Osmanl›-Rus savafllar› nede-
niyle gümüfl madenlerinin iflletilememe-
si nedeniyle kentin ekonomik durumu
bozuldu¤undan halk göç etmek zorunda
kald›. I.Dünya Savafl› s›ras›nda, 19
Temmuz 1916’da Ruslar taraf›ndan ifl-
gal edildiyse de 28 fiubat 1918’de kurta-
r›ld›. Savafl sonras› düflman iflgaline u¤-
ramad›; fakat Rum çeteleri, yeniden kur-
may› düflledikleri Pontus Devleti s›n›rla-
r› içinde sayd›klar› kentte etkinliklerini
art›rd›lar. Bunun üzerine kentte, Trab-
Gümüflhane
Gümüflhane’den bir görünüm (1936).
