Adliye Vekâleti
bk.
Adalet Bakanl›¤›
Adliye Vekili
Kurtulufl Savafl› döneminde Ankara Hü-
kûmeti’nde Adalet Bakan›.
Adnan Bey
bk.
Ad›var, Abdülhak Adnan
Af Yasalar›
Cumhuriyet’in ilân›ndan sonra, afla il-
gili olarak Anayasa’da belirtilen yasa-
lar. 1924 Anayasas›’nda genel af ve
cezan›n ertelenmesi TBMM’ye, özel
af ise Cumhurbaflkan›na tan›nd›. 1961
Anayasas›’nda genel ve özel af,
64.maddede belirtildi; suçlunun hasta-
l›k ve ihtiyarl›k hallerinde Cumhurbafl-
kan›na tan›nan af yetkisine ise 97.mad-
dede yer verildi. ‹lk af yasas› 26 Aral›k
1923’te k›smî genel af olarak ilân edil-
di. Ard›ndan 16 Nisan 1924’te Lozan
Antlaflmas› gere¤ince haz›rlanan 487
say›l› yasa ile Kurtulufl Savafl› suçlula-
r› için, daha sonra 1933, 1938 (Yüzel-
lilikler için), 1950, 1960 y›llar›nda ve
22 fiubatç›lar için 1962’de ç›kar›ld›.
Bunu 1963, 1966, 1967 y›llar›nda Yas-
s›ada hükümlüleri için dar kapsaml›
yasalar izledi. 1974 af yasas›ndan 45
bin hükümlü faydaland›. Son olarak
2001’de Bülent Ecevit baflbakanl›¤›n-
daki koalisyon hükûmetince genel af
yasas› ç›kar›ld›.
Âfet ‹nan
bk.
‹nan, Âfet
Afgan Muahedesi
(Türk-Afgan Antlaflmas›)
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda TBMM Hü-
kûmetiyle Afganistan aras›nda 1 Mart
1921’de imzalanan antlaflma. Mosko-
va’da imzalanan antlaflmaya göre,
TBMM Hükûmeti, uluslararas› düzeyde
ilk kez, Türk ulusunun gerçek temsilcisi
olarak kabul edildi. Ankara Hükûme-
ti’nin imzalad›¤› bu ilk antlaflmada, ay-
r›ca, Do¤u uluslar›n›n uyan›fl› ve ba¤›m-
s›zl›klar›na kavuflmalar› için emperya-
list güçlere karfl› mücadele edilece¤in-
den söz edildi. Bu antlaflmayla Türkiye,
Afganistan’a subay ve ö¤retmen gön-
dermeyi, e¤itim alan›nda her türlü deste-
¤i sa¤lamay› kabul etti. Bu antlaflman›n
bir benzeri, Afgan Kral› Amanullah
Han’›n Türkiye’yi ziyareti s›ras›nda 22
May›s 1928’de ikinci kez imzaland›.
16
Adliye Vekâleti
Afganistan, Ankara Hükûmeti’ni ilk tan›yan devlettir (1921).
TBMM Hariciye Vekili Yusuf Kemal Tengirflenk, Moskova’da bu-
lundu¤u s›rada Kâbil’den özel olarak gönderilen Afgan heyetiyle
görüflmüfltü; taraflar Türk-Afgan Dostluk Antlaflmas›’n› orada im-
zalad›lar (1 Mart 1921). Afganistan o y›l›n bafl›nda ‹ngiliz boyundu-
ru¤undan yeni kurtulmufltu.
Antlaflman›n ilk maddesinde Türkiye’nin ba¤›ms›z bir devlet
oldu¤u ve Afganistan’› da böyle tan›d›¤› kaydedildi. Dördüncü
madde, Do¤u’yu ele geçirme ve sömürme siyaseti güden herhan-
gi bir devletin Türkiye veya Afganistan’a yöneltece¤i bir sald›r›-
n›n taraflarca do¤rudan do¤ruya kendilerine yap›lm›fl say›laca¤›
belirtiliyordu. Beflinci maddeye göre, taraflar Türkiye veya Afga-
nistan ile anlaflmazl›k hâlinde olan hiçbir ülkeyle anlaflma yapma-
yacak, üçüncü bir devletle baflka tür bir anlaflma yaparken de
birbirlerine haber vereceklerdi. Yedinci maddede ise sivil ve as-
kerî e¤itim alanlar›nda, kültür konular›nda iflbirli¤i yap›lmas› ön-
görülüyordu.
Sonraki y›llarda bir maddeye dayan›larak Afgan ordusu Türk
subaylar› taraf›ndan e¤itildi ve örgütlendi. Bu ordunun subay
kadrolar›n›n önemli bir bölümü Türk Harp Okulu’nda ve harp aka-
demilerinde yetifltirildi. E¤itim alan›ndaki iflbirli¤i uzun y›llar sür-
dü ve e¤itim programlar›n›n haz›rlanmas›, uygulanmas› gibi ko-
nularda yard›mc› olmak üzere Türkiye’den gönderilen Prof. Etem
Menemencio¤lu, Kâbil’de dokuz y›l e¤itim dan›flman› olarak kald›
(1942-1951).
Kurtulufl Savafl› y›llar›nda Türkiye ile Afganistan aras›nda
bafllayan yak›nlaflma özellikle ‹ngiltere’yi tedirgin etmiflti. Lond-
ra Hükûmeti, emperyalizme karfl› savafl veren Türkiye’nin, sö-
mürge durumundaki ‹slâm ülkelerine örnek olmas›ndan, bu ara-
da kendi aralar›nda çat›flan Hindularla Müslümanlar›n ‹ngilte-
re’ye karfl› birleflmesinden korkuyordu ve sonunda korkulan ol-
du.
Kurtulufl Savafl›’ndan sonra Türk-Afgan iliflkileri daha da
geliflti.
1928’de Afganistan Kral› Amanullah Han’›n Ankara’y› ziyare-
ti s›ras›nda yeni bir dostluk antlaflmas› yap›ld› (25 May›s 1928).
Antlaflma, 1921’de Moskova’da imzalananla ayn›yd› ve metinde,
taraflar aras›ndaki dostlu¤un “ebedî” oldu¤u özellikle vurgulan›-
yordu.
Kral Amanullah Han, Türkiye’den çok etkilenmifl olarak ayr›l-
d›. Ülkesine dönünce Türkiye’yi örnek alarak baz› reformlar yap-
mak istediyse de dirençle karfl›laflt› ve taht›ndan uzaklaflt›r›ld›. An-
cak bu durum, Türk-Afgan iliflkilerini bozmad›. 1934’te ‹ran ile s›n›r
anlaflmazl›¤›na düflen Afganistan, Türkiye’den arabuluculuk istedi.
Atatürk’ün hakem olarak görevlendirdi¤i General Fahrettin Al-
tay’›n dört ayl›k bir çal›flma sonunda haz›rlad›¤› rapora dayan›larak
düzenlenen metin taraflarca kabul edildi (1935). Yak›nlaflman›n
üçüncü aflamas›, Afganistan’›n Sadabat Pakt›’na kat›lmas› oldu. Bu
antlaflman›n temelleri Türkiye, ‹ran ve Irak aras›nda 2 Haziran
1935’teCenevre’deyap›langörüflmelerdeat›lm›flt›.ÜçlüAntlaflma-
ya Afganistan’›n kat›lmas› dile¤i, metnin imzalanmas›n› geciktirdi.
Çünkü ‹ran ile Afganistan aras›ndaki s›n›r anlaflmazl›¤› henüz çö-
zümlenmemiflti. Sonunda dört ülkenin temsilcileri 8 Temmuz
1937’de ‹ran fiah›’n›n Tahran yak›n›ndaki yazl›k Sadabat Saray›’nda
bir araya geldi. Antlaflmada, taraflar›n s›n›r dokunulmazl›¤›, ortak
ç›karlarla ilgili uluslararas› anlaflmazl›klarda karfl›l›kl› dan›flma ve
gerek do¤rudan do¤ruya, gerek baflka devletlerle iflbirli¤i yaparak
sald›r›ya kalk›flmama ilkeleri benimsenmiflti.
Befl y›ll›k bir süre için imzalanan Sadabat Pakt›, taraflar›n ak-
si yönde bir istek göstermemeleri sonucu kendili¤inden uzad›ysa
da ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra de¤iflen siyasî flartlar nedeniyle
etkinli¤ini yitirdi.
Kaynak: Türkiye 1923-1973 Ansiklopedisi, C 1, s.46.
AFGAN MUAHEDES‹ (TÜRK-AFGAN ANTLAfiMASI)
Atatürk’ün an›s›na, ölümünün 25.
y›l›nda Afganistan’da ç›kar›lan
bir posta pulu – 1963
Hariciye Vekili Tevfik Rüfltü Aras
taraf›ndan Afgan Kral› ve efli
onuruna verilen akflam yeme¤i
davetiyesi (1928)
