Kapitülasyonlar
Türkiye’de 24 Temmuz 1923 Lozan
Antlaflmas› ile kesin olarak kald›r›lan;
Osmanl› Devleti’nin 15.yüzy›ldan baflla-
yarak özellikle 18. ve 19.yüzy›llarda Av-
rupa devletlerine tan›d›¤› ticarî ve huku-
kî ayr›cal›klar. “Kapitülasyon” terimi,
birtak›m anlam de¤ifliklikleri geçirerek
Eski Roma’dan beri kullan›lm›flt›r. ‹lk
anlam›, “bir yerin teslimi için yap›lan an-
laflma”d›r. Daha sonra “bir devletin, bafl-
ka bir devletin vatandafllar›na tan›d›¤›
yarg› ba¤›fl›kl›¤›” anlam›nda kullan›lm›fl
ve giderek baflka ayr›cal›klar›n da tan›n-
mas›yla kapsam› genifllemifltir. Kapitü-
lasyonlar, genel olarak iki biçimde, ya
iki tarafl› gerçek bir antlaflma niteli¤inde
ya da bir imtiyaz› belirleyen tek tarafl›
yükümlülükler olarak ortaya ç›kt›. Tarih
boyunca ‹ran, M›s›r, Japonya, Çin, Bi-
zans, Osmanl› Devleti gibi çeflitli ülke-
lerde uyguland›. Bafllang›çta, de¤iflik bir
sosyo-kültürel yap› içinde yaflad›klar›n-
dan, Bat› ülkelerinden olanlara Do¤ulu-
larca verilmifl birer imtiyaz niteli¤indey-
di. Zamanla Bat›l›lar›n Do¤u ülkeleri
üzerinde sömürgecilik politikalar›n› uy-
gulamalar› için bir araç oldu. Osmanl›-
larda ilk kapitülasyonlar I.Murad zama-
n›nda verilmeye baflland›. Osmanl› Dev-
leti’nin yapt›¤› ilk büyük kapitülasyon
antlaflmas›, Kanunî Sultan Süleyman dö-
neminde 1536’da Fransa ile yap›lan
“Bar›fl, Dostluk ve Ticaret Antlaflma-
s›”d›r. Bu antlaflmaya göre, Frans›z yurt-
tafllar›na, Osmanl› topraklar›nda yarg›,
ticaret, yerleflme, vergi gibi konularda
ayr›cal›klar tan›nd›. Daha sonra ayr›ca-
l›klar geniflletildi; ‹ngiltere ve Hollanda
ile de kapitülasyon antlaflmalar› imzalan-
d›. Osmanl›lar›n çökmeye bafllad›¤› dö-
nemde, kapitülasyonlar›n kapsad›¤› alan
son derece genifllemifl ve ülkenin aleyhi-
ne bir ayr›cal›k ve dokunulmazl›k siste-
mi hâline dönüflmüfltü. Osmanl›lar, özel-
likle Tanzimat döneminde kapitülasyon-
lardan kurtulmaya çal›flt›larsa da baflar›l›
olamad›lar. Osmanl› Devleti’nin Bat› ka-
pitalizmi önünde yar› sömürge durumu-
na düflmesini h›zland›ran etkenlerin ba-
fl›nda gelen kapitülasyonlar I.Dünya Sa-
vafl›’na dek sürdü. Padiflah Vahdeddin, 9
Eylül 1914’te kapitülasyonlar› kald›raca-
¤›n› tüm yabanc› devletlerin temsilcileri-
ne bildirdi. Ayr›cal›klardan önemli ölçü-
de yararlanan Fransa ve ‹ngiltere, ulusla-
raras› nitelik tafl›yan antlaflmalar›n tek
yanl› yürürlükten kald›r›lamayaca¤›n›
ileri sürerek, Vahdeddin’in karar›na kar-
fl› ç›kt›lar. I.Dünya Savafl›’ndan önce (1
Ekim 1914) resmen kald›r›ld›ysa da Os-
manl› Devleti’nin I.Dünya Savafl›’na gir-
mesi ve 10 A¤ustos 1920’de imzalanan
Sevr Antlaflmas›’yla kapitülasyonlar›n
korunaca¤› belirtildi. Kurtulufl Sava-
fl›’ndan sonra 24 Temmuz 1923’te Lo-
zan Bar›fl Antlaflmas›’yla kapitülasyon-
lara son verildi; gümrük ayr›cal›klar›na
iliflkin düzenleme ise 1930’lara dek var-
l›¤›n› korudu.
Kaplan, Rasih (Hoca Rasih)
1883 Akseki
14 Kas›m 1952 Akseki
Birinci TBMM Antalya milletvekili.
Rüfltiyede okuduktan sonra Konya’da
medrese ö¤renimi gördü. Müderrislik
icazeti ald›ktan sonra dinî bilgisini ge-
lifltirmek ve Arapça ö¤renmek için M›-
s›r’a gitti. 1911’de Antalya Liva Mec-
lisi’ne girdi. 8 May›s 1920’de Birinci
TBMM’ye Antalya milletvekili seçildi
ve 1950’ye dek parlamentoda yer ald›.
22 Eylül 1920’de Eskiflehir ‹stiklâl
Mahkemesi üyeli¤ine atand›.
Kara Fatma
1888 Erzurum
1955 Erzurum
Kurtulufl Savafl›’n›n kad›n mücahitle-
rinden. As›l ad› Fatma Seher’dir. Bal-
kan Savafl›’nda efli Dervifl Eden’le bir-
likte Edirne’de, düflman taraf›ndan ku-
flat›lan Yan›kk›flla’da bulundu. I.Dün-
ya Savafl›’nda, kendi ailesinden do-
kuz-on kad›nla birlikte Kafkas Cephe-
si’nde görev ald›. Efli Binbafl› Dervifl
Eden, Eylül 1918’de Sar›kam›fl’ta fle-
hit düflünce, geldi¤i ‹stanbul’da Ata-
türk’ün izniyle Topkap›l› Pire Meh-
met ve Lâz Tahsin’le birlikte on befl
kiflilik bir milis güç oluflturdu. Daha
sonra çeflitli kat›l›mlarla çetenin mev-
cudu 96’ya ulaflt› ve Kara Fatma Müf-
rezesi olarak ünlendi. Kaynarca dolay-
lar›nda Üsküdarl› Albay Neflet Bey
emrinde savaflt›. Askerî yönden önem-
li olan ‹zmit F›nd›ktepe’yi düflmandan
temizleyerek buraya Türk bayra¤›n›
dikti. I. ve II.‹nönü savafllar›na kat›l-
d›ktan sonra karargâh›n› Hendek ile
Düzce aras›ndaki Nefrenbo¤az› yak›-
n›ndaki bir köyde kurdu. Bu s›rada o¤-
lu, k›z› ve kardefllerinin kat›ld›¤› 300
kiflilik müfrezeyle ‹zmit bölgesinde
düflmanla giriflti¤i çat›flmada büyük
kahramanl›klar gösterdi¤inden kendi-
sine çavuflluk rütbesi verildi. Sakarya
Savafl›’na (23 A¤ustos-13 Eylül 1921)
ve Büyük Taarruz’a (26 A¤ustos
1922) kat›ld›. Millî Mücadele’den
sonra kendisine üste¤menlik rütbesi-
nin karfl›l›¤› olan maafl ba¤land›ysa da
maafl› kabul etmeyip K›z›lay’a ba¤›fl-
lad›. Ömrünün son y›llar›n› Dârülace-
ze’de geçirdi. 1954’te vatanî hizmet
tertibinden maafl ba¤land› ve bir y›l
sonra Erzurum’da öldü.
488
Kapitülasyonlar
Osmanl› Devletince kapitülasyonlar›n hü-
kümsüz say›laca¤›na iliflkin Meclis-i Vüke-
lâ’n›n 8 Eylül 1914 tarihli karar›.
‹stanbul’daki ‹tilâf Devletleri Yüksek Komi-
serli¤i’nin, kapitülasyonlar›n kald›r›ld›¤›na
iliflkin 19 A¤ustos 1919 tarihli yaz›s›.
Rasih Kaplan
O¤lu, k›z› ve kardefllerinin kat›ld›¤› 300 kiflilik bir müfreze kurarak Bat› Cephesi’nde büyük
baflar›lar kazanan Kara Fatma, silâh arkadafllar›yla.
