77
Anayasa
Devletin kurulufl ve iflleyiflini, yurttaflla-
r›n temel hak ve özgürlüklerini düzenle-
yen temel yasa. Anayasalar ço¤unlukla
yaz›l› metinlerdir. 18.yüzy›l sonlar›na
kadar devlet düzeniyle ilgili kurallar, ye-
tersiz ve da¤›n›k oldu¤undan örf ve
âdetlere dayan›yordu. 18.yüzy›lda orta-
ya ç›kan usçuluk ak›m›n›n etkisiyle bu
kurallar› tek bir metinde toplama e¤ilimi
do¤du. ‹lk olarak 1787’de ABD’de,
1791’de de Fransa’da yaz›l› anayasalar
haz›rland›. ABD’de yap›lan anayasa
“Haklar Bildirgesi”, Fransa’daki ise “‹n-
san ve Yurttafl Haklar› Bildirgesi” ad›n›
tafl›r. O devirde anayasa, devlet ve top-
lum aras›nda karfl›l›kl› hak ve görevleri
belirleyen bir sözleflme olarak görülü-
yordu. Di¤er yasalar›n üstünde bir yer
tan›nan anayasan›n, devlet görevlileri-
nin denetlenmesini ve bireylerin temel
hak ve özgürlüklerinin güvence alt›na
al›nmas›n› sa¤layaca¤› düflünülüyordu.
Günümüzde “anayasa” sözcü¤ü, yaz›l›
temel yasa anlam›nda kullan›lmaktad›r.
Bunun tek istisnas› ‹ngiltere’de görülür.
‹ngiltere’de yaz›l› tek bir temel yasa
oluflturulmam›flt›r. ‹ngiliz anayasas›n›
oluflturan kaynaklar aras›nda yüzy›llarca
süren baz› uygulamalardan do¤an “yaz›-
l› olmayan kurallar” önemli bir yer tutar.
Bununla birlikte tarihî birtak›m belgeler,
baz› parlamento kararlar› ve mahkeme
içtihatlar› gibi yaz›l› kaynaklar da ‹ngiliz
anayasas›n›n bir bölümünü oluflturmak-
tad›r. Anayasalar, özelliklerine göre s›-
n›fland›r›l›r. Egemenli¤i tek bafl›na kul-
lanan bir monark taraf›ndan oluflturulan
anayasalar “monarflik anayasa”, ege-
menli¤e sahip millet, halk ya da temsil-
cileri eliyle yap›lan anayasalar “demok-
ratik anayasa” olarak adland›r›l›r. Di¤er
bir ayr›m, anayasay› yapan ya da de¤ifl-
tiren organa, de¤ifltirmede kullan›lan
usul ve flekillere göre yap›l›r. S›radan bir
meclis taraf›ndan yap›lan, farkl› usul ve
flekiller kullan›lmaks›z›n de¤ifltirilebilen
anayasalar “yumuflak anayasa”, özel
meclisler taraf›ndan yap›lan ve s›radan
meclisler taraf›ndan farkl› usul ve flekil-
lere uyularak de¤ifltirilebilen anayasalar
“kat› anayasa” olarak adland›r›l›r. ‹lk
Türk anayasas› 1876’da yap›lan Kanun-
› Esasî’dir. 1808’de ilân edilen Sened-i
‹ttifak ve 1839’da ilân edilen Tanzimat
Ferman›, devletin kurulufl ve iflleyifliyle
ilgili kurallar› içermedi¤inden gerçek
anlamda bir anayasa olarak kabul edil-
mez. Devlet ve toplum aras›ndaki hak
ve yetki iliflkilerini belirledikleri için bi-
rer hak bildirisi niteli¤indeydiler. Ger-
çek anlamda ilk anayasa olan Kanun-›
Esasî, II.Abdülhamid taraf›ndan ilân
edildi. Mithat Pafla’n›n haz›rlam›fl oldu-
¤u tasar›, anayasay› haz›rlamakla görev-
li olan 28 kiflilik komisyonca kabul edil-
di. Bu metni inceleyen II.Abdülhamid,
anayasay› kabul etmek için kendi yetki-
lerini s›n›rlayan baz› maddelerin ç›kar-
t›lmas› ve istedi¤i kimseleri yurt d›fl›na
sürme yetkisi veren bir maddenin be-
nimsenmesi koflullar›n› öne sürdü. Ana-
yasan›n bir an önce ilân›n› isteyen Mit-
hat Pafla’n›n da bu koflullar› onaylamas›
ve komisyona bu yönde ›srar etmesi so-
nucu gerekli de¤ifliklikler yap›ld›. Ha-
z›rlanan anayasa 23 Aral›k 1876’da
II.Abdülhamid taraf›ndan kabul ve ilân
edilen Kanun-› Esasî, padiflah›n yetki ve
ayr›cal›klar›n› ciddî bir biçimde s›n›rla-
m›yor, yasama ve yürütme yetkilerinin
padiflahta toplanmas›na olanak veriyor-
du. Bakanlar kurulunu atama, görevden
alma, bakanlar kurulu kararlar›n›n uygu-
lanmas›na izin verme yetkileri padiflah›n
elindeydi. Heyet-i Âyan ve Heyet-i Me-
busan adlar›n› tafl›yan iki meclisten olu-
flan Meclis-i Umumi’yi toplant›ya ça¤›r-
mak ve seçimin yenilenmesi kofluluyla
Meclis-i Mebusan’› feshetme yetkileri
de padiflahtayd›. Bakanlar kurulu, mec-
lise karfl› de¤il padiflaha karfl› sorumluy-
du. Bu anayasa 1878 fiubat›’na kadar
yürürlükte kald›. Abdülhamid, tatile gi-
ren meclisi yeniden toplant›ya ça¤›rma-
d› ve ülkeyi mutlak›yetle yönetmeye
bafllad›. ‹ttihat ve Terakki’nin bask›s› ve
ordudaki huzursuzluk nedeniyle Abdül-
hamid, 1908’de II.Meflrutiyet’i ilân etti.
Yeniden yürürlü¤e konan Kanun-› Esa-
sî’de 1909’da büyük de¤ifliklikler yap›-
l›p padiflah›n yetkileri s›n›rland›. Bakan-
lar› atama yetkisi sadrazama verildi. Ba-
kanlar kurulu, padiflaha karfl› de¤il, mec-
lise karfl› sorumlu oldu. Toplant› ve der-
nek kurma haklar› tan›nd›. Bas›na konu-
lan sansür kald›r›ld›. Fakat ‹ttihat ve Te-
rakki’nin tutumu nedeniyle Kanun-›
Esasî yine tam uygulanamad›.
1921 Anayasas›:
Teflkilât-› Esasiye Ka-
nunu: Ankara’da toplanan TBMM tara-
f›ndan haz›rlanan ve kabul edilen ikinci
Türk anayasas›, 20 Ocak 1921 tarihli
Teflkilât-› Esasiye Kanunu, 23 madde ve
1 geçici maddeden oluflan k›sa bir ana-
yasayd›. Teflkilât-› Esasiye Kanunu, ulu-
sal egemenlik ilkesini temel al›yor, mec-
lis hükûmeti sistemini kabul ediyordu.
Meclis, yasama yetkisini kendisi, yürüt-
me yetkisini de kendi içinden seçti¤i
TBMM Hükûmeti eliyle kullan›yordu.
TBMM baflkan› ayn› zamanda hükûme-
tin de baflkan›yd›. Ulusal egemenlik
kavram›n›n ilk kez yaz›l› olarak belirtil-
di¤i 1921 Anayasas›’na Amasya Tami-
mi, Erzurum ve Sivas kongrelerinden
geçilerek ulafl›ld›. Bu anayasa kabul edi-
linceye kadar Heyet-i Temsiliye Baflka-
n› Mustafa Kemal’in, anayasa hükmü
niteli¤inde birçok kararnamesi yay›m-
land›. Ayr›ca Mustafa Kemal; çekti¤i bir
telgrafta, bu kararlarla çeliflmeyen mad-
deleriyle Kanun-› Esasî’nin geçerli ol-
du¤unu da belirtti. 23 Nisan 1920’de
TBMM kuruldu; 25 Nisan 1920’de ‹cra
Vekilleri Heyeti’nin oluflturulmas›na
iliflkin Heyet-i Umumiye karar› al›nd›;
29 Nisan 1920’de H›yanet-i Vataniye
yasas› ç›kar›ld›; hemen ard›ndan ‹stiklâl
Mahkemeleri kurularak yarg› gücü de
yasaman›n içine al›nd›. Görüldü¤ü gibi,
kuvvetler birli¤i ilkesi birinci mecliste
tam anlam›yla uygulanmad›. 20 Ocak
1921 tarih ve 85 say›l› Teflkilât-› Esasi-
ye Kanunu’na göre TBMM hükûmeti-
nin üstünde hiçbir güç yoktur. Yasama,
yürütme ve yarg› görevlerini üstlenen
meclis, yürütme görevi için kimi kiflile-
re vekâlet vermektedir. Görevi,
TBMM’nin ald›¤› kararlar› yürütmek
olan ‹cra Vekilleri kendi aralar›nda bafl-
bakan› seçer, TBMM Baflkan› (Mustafa
Kemal Atatürk), ‹cra Vekilleri Heye-
ti’nin de baflkan›d›r. Devlet fleklinin
Cumhuriyet oldu¤u ilân edildikten son-
ra Cumhurbaflkanl›¤› makam› oluflturu-
lup cumhurbaflkan›n›n TBMM içinden
4 y›l için seçilece¤i kabul edildi. Kurtu-
lufl Savafl›’n›n ola¤anüstü koflullar›n›
yans›tan 1921 Anayasas›, ulusal kurtu-
lufl döneminde birlik ve beraberli¤in
sa¤lanmas›nda çok yararl› oldu. Savafl
sonras› dönemde ortaya ç›kan ve bu
anayasan›n karfl›layamad›¤› gereksin-
meler yeni bir anayasa haz›rlanmas›n›
zorunlu k›ld›. TBMM içinde oluflturulan
bir komisyon, Fransa III.Cumhuriyet ve
Polonya anayasalar›n› örnek alarak yeni
bir anayasa haz›rlad›.
1924 Anayasas›:
Teflkilât-› Esasiye Ka-
nunu: Cumhuriyet’in 29 Ekim 1923’te
kurulmas›ndan sonra yeni bir anayasa
gerekti¤i için çal›flmalar sürdürülmüfl ve
ideolojik aç›dan; devletçi, halkç›, lâik,
cumhuriyetçi, ink›lâpç›, milliyetçi bir
anayasa, 20 Nisan 1924’te kabul edil-
mifltir. Yeni anayasa da meclis hükûme-
ti sistemini savunuyordu. 4.maddede
TBMM’nin, milletin tek temsilcisi oldu-
¤u; 5.maddede yasama ve yürütme gö-
revlerinin meclise ait oldu¤u; 7.madde-
de meclisin, icra hakk›n›, görevlendirdi-
¤i elemanlarca yürütece¤i; 8.maddede
yarg› yetkisinin, bu yetkiyi ulus ad›na
kullanacak ba¤›ms›z mahkemelere ait
oldu¤u belirtilmekteydi. Egemenli¤in
kay›ts›z flarts›z ulusun oldu¤u, bu anaya-
sada da yinelenmiflti. Yasama meclisi, 4
y›lda bir seçilen milletvekillerinden
oluflmaktad›r. Yasalar Cumhurbaflka-
n›nca yay›mlanmakta, veto yetkisi kul-
lan›ld›ktan sonra, yeniden meclisçe ka-
bul edilen yasa kesinlikle onaylanmak-
tad›r. Baflbakan, Cumhurbaflkan› tara-
Anayasa
Mustafa Kemal taraf›ndan üzerinde düzeltmeler ya-
p›lan Teflkilât-› Esasiye Kanunu’nun taslak metni.
