f›ndan ve TBMM üyeleri içinden seçil-
mektedir. 46.maddeye göre her bakan,
kendi bakanl›¤›na ait ifllerden TBMM’ye
karfl› sorumludur. Cumhurbaflkan›n›n
ise bu iflle ilgili olarak hiçbir sorumlulu-
¤u yoktur. 10 Nisan 1928 de¤iflikli¤iyle
Anayasa lâiklefltirildi, 5 Aral›k 1934 de-
¤iflikli¤iyle kad›nlara da seçme ve seçil-
me hakk› tan›nd› ve 5 fiubat 1937 de¤i-
flikli¤iyle Cumhuriyet Halk Partisi’nin
(CHP) alt›ok’u anayasaya al›nd›. 10
Ocak 1945’te Teflkilât-› Esasiye Kanu-
nu, Anayasa ad›yla ve ar› bir Türkçeyle
yeniden yaz›ld›, ancak Demokrat Parti
(DP) döneminde, ad› da eskisi gibi Tefl-
kilât-› Esasiye Kanunu olarak kald›.
27 May›s ve Geçici Anayasa:
1945’te
çok partili sisteme geçilmesi ve 1924
Anayasas›’n›n yetersiz kalmas› üzerine
1950’de iktidara gelen Demokrat Parti,
bu yetersizlik ve boflluklardan yararla-
narak antidemokratik ve keyfî bir yöne-
tim uygulad›. Bu tutum 27 May›s 1960
hareketine yol açt›. 27 May›s 1960 hare-
keti sonras› 1924 Anayasas›’n›n baz›
hükümleri yürürlükten kald›r›ld›. Yeni
bir anayasan›n haz›rlanmas› çal›flmalar›-
na geçildiyse de anayasan›n haz›rlanma-
s› ve kabulüne kadar sürecek olan geçifl
döneminde de bir temel yasan›n bulun-
mas› gerekiyordu. 1 say›l› yasa bu
amaçla ç›kar›ld›. Böylece, 1924 Anaya-
sas›’n›n yürürlükte tutulan maddeleri ile
1 say›l› yasan›n hükümleri geçici döne-
min temel yasas›n› oluflturdu. Bu yasay-
la, müdahaleyi gerçeklefltiren Millî Bir-
lik Komitesi (MBK) de fiilî durumunu
hukukilefltirme yoluna gitmifl oluyordu.
Geçici dönemin ikinci önemli temel ya-
sas›, Kurucu Meclis Hakk›ndaki Ka-
nun’dur. Bununla, geçifl döneminin
ikinci aflamas› bafllam›flt›r (12 Haziran
1960). Bu yasayla içinde bulunulan ko-
flullarda ulusun en genifl anlam›yla tem-
silini gerçeklefltirecek bir Temsilciler
Meclisi kuruldu. Bu meclis, MBK’yle
birlikte Kurucu Meclis ad› alt›nda yeni
anayasay› haz›rlad›.
1961 Anayasas›:
Yasall›¤›n› yitirdi¤i
belirtilen DP iktidar›na karfl› yap›lan 27
May›s 1960 hareketi sonucu oluflturulan
1961 Anayasas›, bir y›ll›k çal›flmadan
sonra kabul edildi. Bu anayasada Devlet
Baflkan›, yürütme organ›n›n baflkan›d›r.
‹kinci aflama 157 say›l› 13 Aral›k 1960
günlü, 1 say›l› kanuna ek kanun’dur. Bu
kanun ile çift meclisli geçici bir parla-
menter düzen kuruldu. Birinci kanad›,
23 subaydan oluflan (14’lerin tasfiyesi
ve bir istifa sonucu) MBK, ikinci kana-
d› seçimlerle gelerek Temsilciler Mecli-
si oluflturur. Temsilciler Meclisi’ne,
Devlet Baflkan› 10, MBK 10, illerden
75, siyasî partilerden (Cumhuriyet Halk
Partisi 49, Cumhuriyetçi Köylü Millet
Partisi 25) 74, barolardan 6, bas›ndan
12, eski muhariplerden 2, esnaf kurulufl-
lar›ndan 6, gençlikten 1, iflçi sendikala-
r›ndan 6, odalardan 10, ö¤retmen kuru-
lufllar›ndan 6, yarg› organlar›ndan 12
temsilci seçildi. ‹lk üç grubun d›fl›ndaki-
leri, kurulufllar kendileri seçti. Haz›rla-
nan anayasa halkoyuna sunularak geçer-
li oylar›n %61,5’i ile kabul edildi. Bu
anayasan›n maddî kaynaklar›n›, ‹Ü ‹lim
Heyeti’nin ön tasar›s› (etüd metni),
AÜSBF ‹darî ‹limler Enstitüsü Gerek-
çeli Tasar›s› (yard›mc› metin), kimi dev-
letlerin anayasalar›, 1789 ‹nsan ve Yurt-
tafl Haklar› ile ‹nsan Haklar› 1948 Ev-
rensel Beyannameleri, Avrupa ‹nsan
Haklar› Sözleflmesi gibi metinler olufl-
turdu. 27 May›s 1961’de Kurucu Mec-
lisçe kabul edildikten sonra, 31 May›s
1961’de halkoyuna sunulmak üzere
Resmi Gazete’yle ilân edilen taslak, 9
Temmuz 1961’de halkoyuna sunulup
Türkiye Cumhuriyeti Anayasas› olarak
onayland› ve 20 Temmuz 1961’de 334
say›l› yasa olarak Resmî Gazete’de ya-
y›mlan›p yürürlü¤e girdi. Yeni anayasa-
da yasama yetkisi, Millet Meclisi ve
Cumhuriyet Senatosu ad›nda iki meclise
verildi. Yasalar›n kabulünde son söz
Millet Meclisi’nindi. Yürütme organ›,
cumhurbaflkan› ve bakanlar kurulundan
olufluyordu. Yürütme organ›, yetkisini,
eski anayasalarda oldu¤u gibi meclisten
de¤il, do¤rudan do¤ruya anayasadan
al›yordu. Böylece Meclis hükûmeti sis-
temi terk edilmifl ve kuvvetlerin eflitli¤i
ilkesine dayanan parlamenter sisteme
geçilmifl oldu. Yarg› yetkisi, Türk mille-
ti ad›na ba¤›ms›z mahkemelere verildi.
Yarg›çlar›n ba¤›ms›zl›¤› teminat alt›na
al›nd›. ‹lk kez bu anayasayla, yasalar›n
ve meclis içtüzüklerinin anayasaya uy-
gunlu¤unu denetlemekle görevli Anaya-
sa Mahkemesi kuruldu. Önceki anaya-
salarda hiç belirtilmemifl olan sosyal
haklara bu anayasada yer verildi. Gene
eski anayasalarda görülmeyen, demok-
rasinin vazgeçilmez güvencesi sayd›¤›
siyasî partileri de anayasal düzeyde ele
ald›. Partilerin ancak belli durumlarda
Anayasa Mahkemesi taraf›ndan kapat›-
labilece¤i kabul edildi. 1971 muht›ras›n-
dan sonra 1961 Anayasas›’nda baz›
önemli de¤ifliklikler gerçeklefltirildi.
Devletin ve yürütmenin güçlenmesi, ba-
z› temel hak ve özgürlüklerin, millî gü-
venli¤in tehlikeye düflmesi hâlinde s›-
n›rlanabilmesi için gerekli görülen de¤i-
fliklikler yap›ld›.
Anayasa Mahkemesi’nin ve Dan›fltay’›n
yetkileri s›n›rland›r›ld›. Devlet Güvenlik
Mahkemeleri kurulmas›n› öngören f›k-
ralar eklendi ve 1980’e kadar baflka bir
de¤ifliklik yap›lmad›.
12 Eylül Dönemi ve Askerî Yönetim:
12 Eylül 1980’de Silâhl› Kuvvetler, ül-
kenin bir iç savafl efli¤ine geldi¤i ve
mevcut devlet organ ve kurumlar›n›n
bunu önlemekten âciz kald›¤› gerekçe-
siyle, emir ve komuta zinciri içinde dev-
let yönetimine el koydu.
Bu tarihten bafllayarak genelkurmay
baflkan›, kuvvet komutanlar› ve jandar-
ma genel komutan›ndan oluflan Millî
Güvenlik Konseyi (MGK), 27 Ekim
1980 tarih ve 2324 say›l› “Anayasa Dü-
zeni Hakk›nda Kanun”la 1961 Anayasa-
s›’n› k›smen de¤ifltirdi. Millî Güvenlik
Konseyi, 1961 Anayasas›’nda TBMM’nin
görev ve yetkilerini, konseyin baflkan›
da cumhurbaflkan›na tan›nan yetkileri
üstlendi ve MGK’nin her türden kararla-
r›na karfl›, yarg› yoluna baflvurma olana-
¤› ortadan kald›r›ld›.
1982 Anayasas› :
1982 y›l› içinde Prof.
Orhan Ald›kaçt› baflkanl›¤›nda Dan›flma
Meclisi üyelerinden oluflan kurulca yeni
bir anayasa tasla¤› haz›rland›. 200 mad-
de olarak haz›rlanan yeni taslak 4 A¤us-
tos 1982 günü tamamland›. Birinci tur
görüflmelerin sonunda 200 madde ola-
rak Dan›flma Meclisi’ne verilen anayasa
tasar›s›nda 9 madde ç›kar›ld›, 6 yeni
madde eklendi, 8 madde de 4 madde
olarak birlefltirildi.
‹kinci tur görüflmelerden sonra anayasa
tasar›s› 193 madde ve 11 geçici madde
içinde toparland› ve görüflülmesi için
Millî Güvenlik Konseyi’ne gönderildi.
Yeni anayasa tasar›s› MGK’nin ihtisas
komisyonunca görüldü ve son biçimi
verilerek 18 Ekim 1982’de MGK tara-
f›ndan görüflülmeye baflland›. MGK’de
177 madde ve 16 geçici maddede topar-
lanan anayasa tasar›s› 20 Ekim 1982
günlü Resmî Gazete’de 2709 say›l› ka-
nun olarak yay›mland›. Daha sonra
MGK Baflkan› Kenan Evren anayasay›
tan›tma gezilerine bafllad› ve yeni oluflan
anayasa halka tan›t›ld›. 7 Kas›m 1982
günü yap›lan referandum ile halk›n ona-
y›na sunulan anayasa, kat›lanlar›n %
91,3’ünün kabul oyuyla yürürlü¤e girdi.
1982 Anayasas›’yla baz› yeni kurumlar
oluflturuldu. Yasama görevi, 400 üyeli
tek bir meclise verildi. Cumhurbaflkan›-
n›n yetkileri art›r›ld›.
Anayasaya eklenen geçici maddelerle
MGK Baflkan› Kenan Evren, anayasa-
n›n kabulüyle birlikte cumhurbaflkan› s›-
fat›n› ald›. TBMM üyelerinin seçilip gö-
reve bafllamas›ndan sonra MGK’nin alt›
y›ll›k bir süre için cumhurbaflkanl›¤›
konseyi hâline dönüflmesi ve konsey
üyelerinin bu süre içinde TBMM üyele-
rinin özlük haklar› ile dokunulmazl›kla-
r›na sahip olmas› benimsendi ve bu kon-
seyin görevi, cumhurbaflkan›na çeflitli
konularda dan›flmanl›k yapmak olarak
belirlendi. 12 Eylül öncesinde siyasî
parti yöneticisi konumunda olan kiflile-
rin 10 y›l için parti kuramayacaklar›, ku-
rulan partilere üye olamayacaklar›, ba-
¤›ms›z olarak da aday olamayacaklar›
bir geçici maddeyle anayasaya eklendi.
1982 Anayasas› bir bafllang›ç metni ve
yedi k›s›m içinde 177 esas ve 16 geçici
maddeden oluflan uzun bir anayasad›r.
De¤ifltirilmesiyle ilgili 175.maddeye
göre anayasa de¤iflikli¤inin, TBMM
üye say›s›n›n en az üçte biri taraf›ndan
önerilerek meclis tam say›s›n›n üçte iki
ço¤unlu¤unca kabulüyle gerçekleflece¤i
belirtildi. Yine madde de¤iflikli¤iyle il-
gili olarak cumhurbaflkan›na de¤ifliklik
önerisini halkoyuna sunma yetkisi ta-
n›nd›. 1995’te TBMM’de yer alan tüm
partilerin kat›l›m›yla 1982 Anayasa-
s›’n›n 15 maddesinin de¤ifltirilmesi ka-
bul edildi.
78
Anayasa
