263
Çerkez Ethem Ayaklanmas›
Çerkez Ethem ve Kardefllerinin ‹lk Defa Dikkati Çekmeye
Bafllayan Baz› Tav›r ve Davran›fllar›
Efendiler, bu giriflten sonra, Çerkez Ethem Bey ve kardefllerinin, ilk defa dikkati çekmeye
bafllayan baz› tav›r ve davran›fllar› hakk›nda yüksek heyetinizi ayd›nlatmak isterim. Çerkez
Ethem Bey, millî bir müfreze ile önce Anzavur’un takibinde ve sonra da Düzce isyan›nda,
baflar›l› baz› hizmetler yapm›fl oldu¤u için, Yozgat’a gitmek üzere Ankara’ya ça¤r›ld›¤› za-
man, hemen herkesten iltifat ve takdirler gördü. fiüphesiz, kendisini abartmal› bir tarzda
be¤enenler ve övenler de bulunmufltur. Ethem Bey ve kardefllerinin daha sonraki davran›fl-
lar›, gördükleri övücü muameleden ma¤rur olduklar›n› ve baz› hayallere kap›ld›klar›n› gös-
teriyor. Ethem Bey ve kardefllerinden Tevfik Bey, Yozgat’ta, isyan› bast›rmakla meflgul ol-
duklar› s›rada, kendilerine yak›n-uzak ne kadar askerî ve millî komutanlar›m›z varsa, bun-
lar›n rütbe ve mevkilerine de¤er vermeksizin hepsine birer birer afla¤›lay›c› ve sald›rgan
davran›fllarda bulunmakta hiçbir sak›nca görmemeye bafllad›. Ethem Bey’in flahs›n›, niteli-
¤ini ve de¤erini tan›mayan komutanlar›n ço¤u, memleketin atefl içinde bulundu¤unu ve Et-
hem Bey’in abartmal› olarak iflittikleri hizmetini düflünerek, mümkün oldu¤u kadar kendi-
siyle fazla çekiflmekten kaç›nm›fllard›.
Bundan cür’et alan Ethem ve kardefli Tevfik Bey’ler, Türk ordusunda de¤erli hiçbir subay
ve komutan bulunmad›¤› ve kendilerinin herkesten üstün birer kahraman olduklar› zann›-
na kap›lm›fllar ve bu zanlar›n› aç›ktan a盤a pervas›zca herkese söylemekten çekinmeme-
ye bafllam›fllard›. Do¤rudan do¤ruya valilere ve herkese emirler veriyorlar ve emirlerinin
yerine getirilmemesi hâlinde idam edilecekleri gözda¤›n› da ekliyorlard›. Ethem Bey, Anka-
ra ve Ankara’daki hükûmet üzerinde bile otorite kurma denemesinde bulunmufltur. Sözde,
Yozgat isyan›, Yozgat’›n ba¤l› bulundu¤u Ankara valisinin kötü idaresinden ç›km›fl; bundan
dolay› isyana sebep olanlar için uygulad›¤› cezay›, ki o ceza as›larak idamd›, Ankara valisi
için de, olay yerinde do¤rudan do¤ruya kendisi uygulamaya karar vermiflti. Yozgat’a gön-
derilmesini istedi¤i Ankara valisi, Millî Mücadele’de fevkalâde hizmet etmifl, yararl›k gös-
termifl ve göstermekte olan Yahya Galip Bey’di. Yahya Galip Bey’in, hizmeti, özellikle bizce
takdir edilmifl, pek gerekli ve yararl› bir zat oldu¤u biliniyordu. ‹flte böyle bir zat›, kendi eli-
ne, idam sehpas›na vermeye bizi mecbur etmekle en büyük otorite ve etkiyi kazanabilece-
¤ini düflünmüfltü. Elbette Yahya Galip Bey’i veremezdik ve vermedik. Ethem ve kardeflleri
bu konu üzerinde fazla ›srar edemediler. Fakat Yozgat’ta, özellikle milletvekillerine, “Anka-
ra’ya dönüflümde Büyük Millet Meclisi Baflkan›’n› Meclis önünde asaca¤›m” yollu boflbo¤az-
l›klar› duyulmufltur. Yozgat Milletvekili Süleyman S›rr› Bey de bu boflbo¤azl›¤› iflitenlerden-
dir. Biz, bütün duyup ö¤rendiklerimize ra¤men bu kardeflleri, daima yararlanabilece¤imiz
bir durumda bulundurmak yolunu tercih ettik. Bu sebeple kendilerini idare ettik. Yoz-
gat’tan sonra Ankara üzerinden Kütahya bölgesine gönderdik.
(.........)
Sayg›de¤er efendiler, Yeflilordu teflkilât›ndan söz ederken aç›klam›flt›m ki, düflmana karfl›
oluflturulacak kuvvetler konusunda iki z›t görüfl çarp›flmaya bafllam›flt›. Bizim benimsedi-
¤imiz düzenli ordu kurma görüflüne karfl› ç›k›larak milis diyebilece¤imiz bir çeflit teflkilât
kurma görüflüne a¤›rl›k kazand›r›lmak isteniyordu. Reflit, Ethem ve Tevfik kardefller, Kütah-
ya yak›nlar›nda, Kuvâ-yi Seyyare (Gönüllü Kuvvetler) ad› alt›nda ve elleri alt›nda bulunan
kuvvete dayanarak bu görüflün bafl›n› çekiyorlar ve ateflli bir flekilde çal›fl›yorlard›.
“Ordudan Fayda Yoktur” Sözleri ve
Bat› Cephesi Komutan›’n›n Taarruz Teklifi
Bat› Cephesi’nde, orduda ve halk aras›nda bu yayg›n görüfl etraf›nda yap›lan propaganda
o kadar güçlü ve etkili bir duruma geldi ki, “Ordudan fayda yoktur, da¤›ls›n! Hepimiz Kuvâ-
yi Milliye olal›m...” sözleri her tarafta kulaklar› doldurmaya bafllad›.
Bat› Cephesi birlikleri aras›nda, Kuvâ-yi Milliye hâlinde, bir bölge ve bir cepheye sahip bu-
lunan Ethem Bey Müfrezesi’nin adamlar›, âdeta müstesna, ordu erlerinden daha üstün, im-
tiyazl› ve g›pta edilecek durumda say›lmaya bafllad›. Ethem Bey ve kardeflleri de, herkes
üzerinde bir çeflit otorite ve üstünlük kurmaya bafllad›lar...
(.........)
Çerkez Ethem ve Kardefllerinin Ç›kard›¤› Dedikodular
Efendiler, her baflar›s›zl›¤›n sonunda birtak›m dedikodular›n ortaya ç›kmas› beklenmelidir.
Gediz Muharebesi’nden sonra da genel durum feci bir görünüfl arz edince, her tarafta de-
dikodular, hakl› ve haks›z tenkitler bafllad›.
Baz›lar› ve hele Kuvâ-yi Seyyare’ciler, Ethem ve kardeflleri, bütün suçu cephe komutan›na
ve düzenli ordu tümenlerine atarak, kendilerinin güç durumda b›rak›lm›fl olduklar› yolun-
da propaganda yapt›r›yorlar ve “Ordu komutan›, kendi hatalar›n› kapatmak için kusuru bi-
ze yükletiyor” diyorlard›.
Ordu da Kuvâ-yi Seyyare’nin hiçbir ifl yapmad›¤›n›, yapma gücünde olmad›¤›n›, savaflta ve-
rilen emirlere uymad›¤›n›, daima tehlikeden uzak bulundu¤unu iddia ve ispat ediyordu.
(.........)
Efendiler, bu görüflmeyi beklerken, o güne kadar cephede ve Ankara’da geçen olaylar› da
k›saca bilginize sunay›m :
Efendiler, hat›rlars›n›z ki, ‹zzet Pafla’n›n özel memurunun ‹nebolu üzerinden ‹stanbul’a ha-
reket ettirildi¤i 8 Kas›m 1920 günü, Fuat Pafla’n›n Moskova Büyükelçili¤i, ‹smet ve Refet Pa-
fla’lar›n da Bat› Cephesi’nde görevlendirilmeleri kararlaflt›r›lm›flt›. ‹smet Pafla ertesi gün
cepheye hareket etti. 10 Kas›m’da göreve bafllad›.
O zamanlar Ethem Bey’in yak›n arkadafl› bulunan bir zat›n Eskiflehir’den 13 Kas›m 1920 ta-
rihli bir flifreli telgraf›n› ald›m. Bu telgrafta deniliyordu ki :
Ethem Bey’in, Fuat Pafla Hazretleri’nin yan›nda Rusya’ya gidece¤i söylenti-
si cephede ve gerideki halk aras›nda kötü niyete yorulmaktad›r. Bu kimse-
lerin çevrenizden uzaklaflt›r›lmas›, zât› devletlerinin diktatörlük ilân edece-
¤iniz zann›n› uyand›rm›flt›r...
Efendiler, Ethem ve kardefllerinin Türkiye’den uzaklaflmalar›, gerçekten Türkiye’nin de,
kendilerinin de yarar ve selâmeti bak›m›ndan yerindeydi. Bu sebeple, Fuat Pafla’ya, kendi-
leri istedikleri takdirde, bunlar› da birlikte al›p uygun flekilde görevlendirilebileceklerini
söylemifltim. Ethem Bey’in arkadafl› taraf›ndan yaz›lan bu telgraftaki ifadelerin, yaln›z ar-
kadafl›n›n düflüncesi oldu¤u ve gerçe¤e uygun bulundu¤u elbette kabul edilemezdi. Çünkü
ne cephenin ne de halk›n, Ethem Bey’in Rusya’ya gönderilip gönderilmeyece¤i konusuyla
ilgisi yoktu. Özellikle, “Ben diktatör olmak istiyorum; fakat Ethem ve benzerleri engeldir.
Onun için bu gibileri uzaklaflt›r›yorum” zann›ndan söz edilmesi büsbütün dikkatimi çekti.
Ethem ve Tevfik Kardefllerin Muhalefete Geçmesi
‹smet Pafla’n›n cephede çal›flmaya bafllamas›ndan sonra, Ethem Bey, rahats›zl›¤›n› ileri sü-
rerek Ankara’ya geldi ve burada uzun süre oturdu. Onun yoklu¤unda, kardefli Yüzbafl› Tev-
fik Bey, Ethem Bey’e vekâleten Kuvâ-yi Seyyare’nin bafl›nda komutanl›k ediyordu.
Durumu gerekti¤i gibi ayd›nlatabilmek için, bir olaylar zincirinin baz› ana noktalar›na ifla-
ret etmek uygun olur. Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›¤›, Karacaflehir’de, kendisine ba¤l› olmak
üzere, gizlice Karakeçili ad›nda bir birlik kurmufltu. Bu kurulufl hakk›nda Bat› Cephesi Ko-
mutanl›¤›’n›n bilgisi yoktu. Böyle bir birli¤in varl›¤› 17 Kas›m 1920’de tesadüfen ö¤renildi.
Cephe Komutanl›¤›’n›n, bu birli¤in varl›¤› hakk›nda bilgi istemesi ve birli¤in teftifle haz›r-
lanmas› emri Ethem Bey taraf›ndan yerine getirilmedi. Cephe Komutanl›¤›’nca, sivil ifllere
ve geri hizmetlere kar›fl›lmamas› için verilen genel emre ayk›r› olarak, Kuvâ-yi Seyyare Ko-
mutanl›¤›, Kütahya bölgesinde, her fleyde gösterdi¤i müdahale ve zorbal›¤›n› daha da ar-
t›rd›.
Cephe komutan›, Ethem Bey Kuvâ-yi Seyyare’sinin, öteki gezici kuvvetlerden ayr›lmas› için
“Birinci Kuvâ-yi Seyyare” diye adland›r›lmas›n› emretti¤i halde, Ethem Bey ve kardefli, bu-
nu dikkate almak flöyle dursun, bu emre ra¤men kendi kendine “Umum Kuvâ-yi Seyyare ve
Kütahya Havalisi Komutan›” fleklinde bir komutanl›k durumu ortaya ç›kard›.
Görülüyor ki, Ethem Bey ve kardefli, emirleri alt›ndaki birlikleri teftifl ettirmiyorlar, verilme-
mifl yetki ve unvanlar› kendi kendilerine tak›n›yorlard›.
“Bütün Kuvâ-yi Seyyare Komutan Vekili Tevfik” imzas›yla 21 Kas›m 1920’de Cephe Komutan-
l›¤›’na gelen bir raporda, “13’üncü düflman tümeninin Emîrfak›hl›, ‹lyasbey, Çardak, Umur-
bey üzerinden gelmekte oldu¤u” ve “kendi bölgesinde bulunan Gördeslilerin düflman aske-
rini ça¤›rd›klar›” yolunda bilgi vard›. Oysa, gerçekte ne düflman tümeni ilerliyordu ve ne de
Türk halk› düflman› ça¤›rm›flt›. Bu bilgilerin özel maksatlarla verildi¤i anlafl›lacakt›r. Müslü-
man halk›n düflman› ça¤›rmas› yaln›z bir tek sebeple aç›klanabilirdi ki, o da, taraf›m›zdan
zulüm ve eziyet göreceklerine inanmalar›d›r. ‹flte Cephe Komutan›, durumu bu noktadan
ele alarak verdi¤i genel emirde demiflti ki :
“Muharebenin do¤urdu¤u bunal›m s›ras›ndaki k›zg›nl›klar›n etkisiyle zorla-
y›c› sert tedbirler (Tedabir-i Örfiye) al›nmas›na kesinlikle engel olmak gere-
kir. Hainlikleri ne derece kesinlikle anlafl›lm›fl olursa olsun, hiçbir köy asla
yak›lmayacak, halktan hiç kimse hiçbir birlik taraf›ndan hiçbir suçla idam
edilmeyecektir. Casuslukla ve daha baflka suçlar› ortaya ç›km›fl kimselerin,
gözalt›nda ‹stiklâl Mahkemeleri’ne gönderilmeleri gerekir.”
Umum Kuvâ-yi Seyyare Komutan Vekili Tevfik Bey, bu emre de karfl› ç›kt›.
Efendiler, düflman, kuvvetlerini toplu bulundurmak maksad›yla ald›¤› tertibat yüzünden,
Kuvâ-yi Seyyare bölgesindeki baz› yerleri boflaltm›flt›. Buralarda, sivil idare kuruluncaya
kadar, halk›n güven içinde idaresi için, hemen teflkilât kurulmas›na lüzum vard›. Bu sebep-
le jandarma hizmetinde bulunmufl ve iyi halli tan›nm›fl kimselerden seçilen yüz elli mevcut-
lu bir sahra jandarma bölü¤ü teflkil edilerek “Simav ve Bölgesi Komutanl›¤›” ad› alt›nda bir
komutanl›k kuruldu. Bu komutanl›k, s›n›rlar› belli bir bölge içinde güvenlik ifllerine baka-
cakt›. Yarbay ‹brahim Bey ad›nda bir zat›n görevlendirildi¤i bu komutanl›¤a yönetim ve in-
zibat bak›m›ndan bu bölgedeki askerlik flubeleri de ba¤lanacakt›. Ordu birliklerinin ve Ku-
vâ-yi Seyyare’nin komutanlar› yaln›z askerî harekâttan sorumlu olacaklard›. Bu bölge ko-
mutanl›¤›n›n kurulmas› dolay›s›yla, o bölge halk›na, Cephe Komutanl›¤› taraf›ndan yaz›lan
bildiride, “Sizin her türlü dertlerinizi dinlemek, adaletli bir yönetim kurmak maksad›yla Si-
▲
ÇERKEZ ETHEM
ATATÜRK’ÜN
ANLATIMIYLA
NUTUK’TA
