265
Çerkez Ethem Ayaklanmas›
Efendiler, bundan sonra, Kuvâ-yi Seyyare’nin savafl raporlar› Ankara’da Ethem Bey’e geli-
yor ve Ethem Bey taraf›ndan Bat› Cephesi’ne gönderiliyormufl.
Bundan baflka, Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›¤›, Bat› Cephesi haberleflmelerine sansür koy-
mufl. Telgraf ve telefon hatlar›n›n Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›¤›’n›n haberleflmeleriyle mefl-
gul oldu¤undan söz edilerek, cephe ile haberleflmeler aç›k ve resmî flekilde yasaklanm›fl.
Ayn› zamanda, Kuvâ-yi Seyyare’nin Eskiflehir dolaylar›na sald›raca¤› söylentisi yay›lm›flt›r.
Ethem ve Tevfik Kardefllerle Kendileri Gibi Düflünen Baz›
Arkadafllar›n›n Millî Hükûmete ‹syan›
Sayg›de¤er Efendiler, bu durumu hep birlikte incelemeye yard›m edecek kadar bilgi arz et-
ti¤imi san›yorum. Kolayl›kla anlafl›lmaktayd› ki, Ethem ve Tevfik kardefllerle, kendileri gibi
düflünen baz› arkadafllar›, millî hükûmete karfl› isyana karar vermifllerdi. Bu kararlar›n›n
uygulanmas› için Tevfik Bey cephede bahane ararken ve kuvvetlerini, cepheyi terk ederek
toplarken, Ethem Bey, milletvekili olan kardefli Reflit Bey ve daha birtak›mlar› da siyasî yol-
dan çal›fl›yorlard›. ‹syan plân›nda baflar›l› olabilmek için, her fleyden önce, buna engel sa-
y›lan Bat› Cephesi’ndeki ordunun bafl›nda bulunan komutan›n itibar ve makam›ndan düflü-
rülerek orduya hâkim olunmas› gerekiyordu. Ondan sonra da Meclis kamuoyunu tamam›y-
la kendi lehlerine çevirerek komutan, bakan veya hükûmet düflürmekte kolayl›k sa¤lamak
önemli bir noktayd›. ‹flte bu maksatlarla çal›flmakta olduklar›na bizde flüphe kalmam›flt›. Et-
hem Bey’in, ‹smet Pafla’ya ve kardefli Tevfik Bey’e yazd›¤› telgraflarda kulland›¤› yumuflak
ve nazik baz› kelimelerin, biraz daha zaman kazanmak maksad›na dayand›¤›na ve bu me-
seleyi, ‹smet Pafla ile Tevfik Bey aras›ndaki anlaflmazl›ktan do¤an bir üzüntü dolay›s›yla, en
sonunda Tevfik Bey’in öfkesine hâkim olamayarak biraz ileri gitmesinden ibaret gösterip,
kendilerinin pek yumuflak bafll› ve alçakgönüllü olduklar›n› bir zaman için daha gösterme-
ye çal›flt›klar›na hükmetmemek mümkün de¤ildi. Biz de durumu oldu¤u gibi ciddî sayd›k.
Siyasî ve askerî tedbirlerimizi ona göre uygulamaya bafllad›k.
Efendiler, arz etmeliyim ki, gerek cephede gerek Ankara’da her bak›mdan ihtiyaç duyulan
tedbirleri ald›rm›flt›m. Ethem ve kardefllerinin isyan›ndan asla çekinmiyordum. ‹syan ettik-
leri takdirde yola getirilip cezaland›r›lacaklar›na flüphem yoktu. Onun için pek serin ve ge-
nifl hareket ediyordum. Mümkün oldu¤u kadar kendilerini nasihatle yola getirmeye ve say-
g›l› olmaya çal›flmay›, bunu baflaramad›¤›m takdirde, kamuoyunda daha çok aç›kl›k kaza-
nacak olan sald›rganca faaliyet ve hareketlerinin gerektirdi¤ini yapmay› tercih ediyordum.
Bu düflünceyle, 2 Aral›k 1920 tarihinde, Ankara’da bulunan Ethem ve Reflit Bey’lerle di¤er
baz› kimseleri de yan›ma alarak bizzat Eskiflehir’e gitmeye ve orada ‹smet Pafla ile de bu-
luflarak yüz yüze konuflmaya ve anlaflmaya karar vermifltim. Ethem Bey’in bu geziye be-
nimle gitmekten çekinece¤ini tahmin ediyordum. Halbuki, Ethem Bey’i de birlikte al›p gö-
türmek bence pek gerekliydi. Bunun için istekli olsun olmas›n, Ethem Bey’i de birlikte gö-
türmek veyahut ›srar› hâlinde ona göre bir tutumu benimsemek üzere gereken tedbirlerin
al›nmas›n› da emretmifltim.
Gerçekten de, ertesi gün, Ethem Bey hastal›¤›n› ileri sürerek birlikte seyahat edemeyece-
¤ini bildirdi. Doktor Adnan Bey de Ethem Bey’in rahats›zl›¤›n›n seyahate engel oldu¤unu
söyledi. Israr ettim. Nihayet 3 Ekim 1920 akflam› özel bir trenle Eskiflehir’e hareket ettik. Et-
hem ve kardefli Reflit Bey’lerden baflka yan›m›zda bulunan arkadafllardan bafll›calar› flun-
lard› :
Kâz›m Pafla, Celâl Bey, K›l›ç Ali Bey, Eyüp Sabri Bey,
Hakk› Behiç Bey, Hac› fiükrü Bey.
4 Aral›k 1920 sabah›, erkenden, henüz ben uykudayken tren Eskiflehir’e vard›. Daha önce ‹s-
met Pafla’n›n henüz Bilecik’te bulundu¤u anlafl›lm›fl oldu¤undan Eskiflehir’de durmay›p Bi-
lecik istasyonuna gitmeye karar vermifltik. Eskiflehir’de uyand›¤›m zaman, trenin niçin dur-
du¤unu ve yoluna devam etmedi¤ini sordum. Yaverlerim, arkadafllar›n sabah kahvalt›s›
yapmak üzere istasyonun karfl›s›ndaki lokantaya gittiklerini ve flimdi gelmek üzere bulun-
duklar›n› söyledi. Çabuk gelmeleri için haber gönderilmesini istedim. Birkaç dakika sonra
“haz›r›z” denildi. “Bütün arkadafllar geldi mi?” dedim. Bunun üzerine yap›lan araflt›rmadan
anlafl›ld› ki, herkes haz›rd› ama Ethem Bey, bir arkadafl›yla birlikte ortada yoktu. Derhal Et-
hem Bey’in kaç›r›ld›¤›na hükmettim. Fakat bunu kimseye söylemedim. Yaln›z, “O halde, Et-
hem Bey olmaks›z›n bizim Bilecik’e gitmemizde bir fayda yoktur. ‹smet Pafla’y› da buraya
ça¤›r›r›z” dedim.
‹smet Pafla da, telgraf bafl›nda yap›lan özel bir görüflmeden sonra, Eskiflehir’e hareket et-
ti. Daha önce, yaln›z ve özel olarak görüflmemiz gerekli oldu¤undan ben de bir iki istasyon
ileri giderek bulufltuk. Birlikte 4 Aral›k 1920 akflam› Eskiflehir’e geldik. Orada bekleyen ar-
kadafllarla hep birlikte bir lokantada yemek yedik. Ethem Bey yoktu. Nerede oldu¤unu kar-
deflinden sordum. “Rahats›z, yat›yor” dedi. O gece ‹smet Pafla’n›n karargâh›nda Kâz›m Pa-
fla, Celâl Bey, Hakk› Behiç Bey de haz›r oldu¤u halde, Reflit ve Ethem Bey’lerle konuflacak-
t›k. Onun için Reflit Bey, Ethem Bey’in hasta oldu¤unu söylerken, görüflmek üzere karargâ-
ha gelebilece¤ini de ilâve etmiflti. Yemekten sonra karargâha gittik, fakat Ethem Bey gel-
memiflti. Reflit Bey’e, ne vakit gelece¤ini sordum. Verdi¤i cevap fluydu : “Ethem Bey flu da-
kikada kuvvetlerinin bafl›ndad›r!”
Bu habere ra¤men sakin olmay› ve görüflmeyi tercih ettik.
fiu noktay› da belirtmeliyim ki, ben, Eskiflehir’e resmî bir s›fatla gitmemifltim. Orada haz›r
bulunan baz› arkadafllar›n yan›nda, ‹smet Pafla ile olan görüflme ve konuflmalar›m›z› taraf-
s›z bir arkadafl s›fat›yla yapt›¤›m› söylemifltim. ‹smet Pafla, durumu, aralar›nda geçen ha-
berleflmeleri, Kuvâ-yi Seyyare Komutan Vekili olarak Tevfik Bey’in ald›¤› serkeflçe tavr› an-
latt›. Reflit Bey, kardeflleri ve kendi ad›na cevap veriyordu. Reflit Bey, pek kaba ve sald›r-
ganca konuflmaya bafllad›. Kardefllerinin birer kahraman olduklar›n›, hiç kimsenin emri al-
t›na girmeyeceklerini, bunu böylece kabul etmeye herkesin mecbur oldu¤unu pervas›zca
söylüyor; ordu, disiplin, komuta ve hükûmet kavramlar›yla bunlar›n gereklerine dair ileri
sürülen görüfllere kulak bile vermiyordu. Onun üzerine, ben dedim ki : “Bu dakikaya kadar
sizinle eski bir arkadafl›n›z s›fat›yla ve sizin lehinizde bir sonuç almak için samimî bir duy-
guyla görüflüyordum. Bu dakikadan itibaren arkadafll›k ve yak›nl›¤›m son bulmufltur. fiimdi
karfl›n›zda Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ve Hükûmeti’nin Baflkan› bulunmaktad›r. Devlet
Baflkan› olarak, Bat› Cephesi Komutan›’na, durumun gere¤ini yerine getirmek üzere yetki-
sini kullanmas›n› emrediyorum.” ‹smet Pafla hemen söz al›p, “Emrimde bulunan komutan-
lardan herhangi biri bana karfl› gelmifl olabilir. Ben onu yola getirmeye ve cezaland›rmaya
muktedirim. Bu konuda daha kimseye karfl› aczimi itiraf etmifl ve hiç kimsenin bana ait olan
bu görevin kolayl›kla yerine getirilmesi için yard›m›n› rica etmifl de¤ilim. Ben durumun ge-
rektirdi¤i iflleri yapar›m.” dedi.
Taraf›mdan ve ‹smet Pafla taraf›ndan al›nan bu ciddî tav›r üzerine, avaz› ç›kt›¤› kadar ba-
¤›r›rcas›na konuflan Reflit Bey, derhal flimdi; ileri gitmekte acele edilmemesini, kendisi kar-
defllerinin yan›na giderse bir uzlaflma çaresi bulabilece¤ini söyledi. Bundan bir sonuç ç›k-
mayaca¤›, maksad›n kardefllerine durumu anlatmak ve zaman kazanmak oldu¤u meydan-
dayd›. Buna ra¤men Reflit Bey’in bu teklifini kabul ettik. Ertesi gün, ‹smet Pafla’n›n haz›rla-
taca¤› özel bir trenle Kütahya’ya kardefllerinin yan›na gitmesi uygun görüldü. Kâz›m Pa-
fla’n›n da Reflit Bey’le birlikte gitmesi yerinde bulundu. Hareket ettiler.
(.........)
Efendiler, bizim ‹zzet Pafla heyetiyle Bilecik-Ankara yolu üzerinde bulundu¤umuz 5/6 Ara-
l›k 1920 tarihinde Reflit Bey’den, Kütahya’ya vard›¤›n›, ertesi günü Tevfik Bey’le görüflece-
¤ini, Ethem Bey’in de oraya geldi¤ini bildiren fakat daha olumlu bir anlam tafl›mayan bir
telgraf ald›m. Dört gün sonra da Reflit Bey’in, geri dönerken Eskiflehir’den gönderdi¤i 9 Ara-
l›k tarihli bir telgraf›nda : “Tevfik ile olan mesele iyi bir sonuca ba¤lanm›flt›r” denildikten
sonra, “Fakat tan›mak ve tan›tmak istedi¤imiz kimselerin basit ve zamana uygun olarak
düflünememelerine veya düflünemediklerine binbir iflaret konmufltur” ibaresi okunmaktay-
d›. Reflit Bey taraf›ndan, Eskiflehir’deki Bat› Cephesi Komutan› ‹smet Pafla’ya da, meselenin
çözüme ba¤land›¤›, haberleflmenin sa¤land›¤› ve Simav Bölgesi Komutan›n›n yerine gönde-
rilebilece¤i söylenmiflti. 9 Aral›k 1920’de Ethem Bey’den de ald›¤›m bir flifreli telgrafta, me-
selenin ‹smet Pafla taraf›ndan maksatl› ve zamans›z olarak ç›kart›lm›fl oldu¤u anlat›lmak
isteniyordu. Sözde, almakta oldu¤u bütün tedbirlerden ve yapt›¤› düzenlemelerden, o za-
man Baflyaverim bulunan Salih Bey’in de aynen haberdar edildikleri belirtiliyordu. Benim
kuruntuya düflürüldü¤ümü delilleri ile haber ald›¤›n› yaz›yordu. Ondan sonra inand›r›c› bir-
tak›m sözlerle, Kuvâ-yi Seyyare’den olup da Maden’den kat›lmak üzere geri dönen fakat
Genelkurmay’›n emriyle Güney Cephesi’ne gönderilen bir müfrezesinin kendi emrine veril-
mesini ve Kuvâ-yi Seyyare’nin, Fuat Pafla zaman›nda seyyar jandarma teflkilât› gere¤ince
bütçeye dahil edildi¤ini ileri sürerek fazla para koparmak istedi¤i anlafl›l›yordu.
Benim üç gün sonra buna verdi¤im inand›r›c› cevapta, “Son günlerin beklenmedik olaylar›-
n›n beni kuruntuya de¤il, karars›zl›¤a düflürdü¤ünü itiraf ederim” dedikten sonra, “... genel
durumumuzun uyum ve düzenini bozmakta hiç kimseye göz yummamas›n›” bildirdim.
Ethem ve Kardeflleri Zaman Kazanmak ‹çin
Bizi Yan›ltmaya Çal›fl›yorlard›
Gerçekte mesele çözülmemiflti. Yapaca¤›m aç›klamalardan anlafl›lacakt›r ki, Ethem Bey ve
kardeflleri zaman kazanmak için bizi yan›ltmaya çal›fl›yorlard›. Maksatlar›, mümkün olabil-
di¤i kadar yeniden kuvvet toplamak; Düzce’de bulunan Sar› Efe kuvvetleriyle Lefke’de bu-
lunan Gök Bayrak taburunun kendilerine kat›lmas›n› ve Demirci Mehmet Efe’nin de kendi-
leriyle birlikte isyan etmesini sa¤lamak; bir yandan da cephe komutanlar›n› de¤ifltirmek,
ordudaki subay ve erlerin kendilerine karfl› koymamalar› için propagandaya f›rsat bulmak-
t›. Gerçekten de, Simav ve Bölgesi Komutan›, Simav’a gitmek üzere Kütahya’dan geçerken,
Ethem ve Tevfik Bey’ler taraf›ndan durdurulup, kendi emirleri alt›nda ve gösterecekleri
yerde hizmet ettirilmek üzere Kütahya’da kalmas› emredilmifltir. Bu emirlerinin onaylan-
mas› gere¤ini de 10 Aral›k 1920’de Cephe Komutanl›¤›’ndan istemifllerdir. Görülüyor ki, her
fley yoluna girdi denildi¤i halde, bafllang›çtaki itaatsizlik durumu aynen devam etmekteydi.
Ethem Bey, Konya, Ankara, Haymana dahil her tarafa, ellerinde özel flifreler bulunan ve ir-
tibat subay› ad›n› tafl›yan birtak›m memurlar göndererek yeniden silâh ve hayvan toplama-
ya bafllad›. Bunlara verdikleri görev ve hükûmet memurlar›na yapt›klar› tebligat hakk›nda
bir fikir edinmek üzere, örnek olarak, 7 Aral›k 1920’de Ankara’n›n kuzeyindeki Kalecik Kay-
makam›na gönderdi¤i yaz›y› aynen okuyay›m :
▲
