267
Çerkez Ethem Ayaklanmas›
ya’ya gidecek, Ethem Bey’den talimat ald›ktan sonra Eskiflehir’e dönecekti. Di¤erleri Eski-
flehir’de bekleyeceklerdi.
Ben bu zata, “Biz Ethem Bey ve kardefllerine karfl› sevgi duyuyoruz. Onlar bofl yere telâfla
düflüyorlar. Bu teflebbüslerinden üzüntü duydum. Fakat Ethem Bey’in orduda bozgunculuk
ç›karmak için verece¤i talimat› bilmek isterim” dedim ve arkadafllar›yla birlikte kendilerini
hareketlerinde serbest b›rakt›m.
Eskiflehir’de ‹smet Pafla’ya, Afyonkarahisar’da Fahrettin Pafla’ya bilgi verdim ve bu adam-
lar›n takip edilmeleri gere¤ini bildirdim.
‹hbarc›, ihbarlar›n›n do¤ru oldu¤unu sonradan davran›fllar›yla ispat etmifltir.
Efendiler, Kâz›m Pafla, Reflit Bey’le beraber Kütahya’da Ethem ve Tevfik Bey’lerle konuflma
ve görüflmelerde bulundu¤u zaman, Ethem Bey’in sözlerinden, bana önemli olan noktalar›
flöyle özetlemiflti :
1- Ankara’daki hükûmet, gayeyi gerçeklefltirecek durumda ve güçte de¤ildir. Bu hükûme-
te karfl› uyufluk davranmam›z do¤ru olmaz.
2- Silâhla karfl› koymam›z›n mahiyetini kötüye yoracaklard›r. Fakat sonunda baflar›rsam
herkes bana hak verecektir.
3- Refet Bey’le aram›zda bir izzetinefis meselesi geçmifltir. Mustafa Kemal Pafla, Refet
Bey’in haysiyetine de¤er vererek bizimkini k›r›yor. Herhalde Refet Bey’i önüme katarak
Ankara’ya kadar kovalamak isterim. Ölürsem de bu takipte öleyim.
4- Biz çoktan bu ifli yapard›k. Fakat Reflit’in Ankara’da Meclis’teki durumu bizi aldatm›flt›r.
Meclis’in ne önemi, ne de hükmü vard›r?
Reflit, Orduyu Yan›ltmaya Çal›fl›yor
Kâz›m Pafla, bu görüflleri dinledikten sonra, “Türkiye’nin Bat› Cephesi’nden baflka do¤uda,
güneyde, merkezde de ordular› vard›r. Bu ordular›n bafl›nda ve içinde çok de¤erli ve pek
kudretli komutanlar ve subaylar vard›r, bütün bunlarla birlikte bir millet vard›r” diyerek
kendilerini yat›flt›rmaya ve ölçülü bir duruma getirmeye çal›flm›flt›r.
Efendiler, Reflit Bey, Meclis’te ateflli telkin ve teflebbüslerde bulunuyordu. Bir gün Meclis’te
k›rk-elli kadar milletvekili toplanm›fl. Bunlar›n cephedeki durumla ilgili baz› flüpheleri var-
m›fl. Bakanlar Kurulu’nu davet ederek bunu anlamak istiyorlarm›fl. Bolu milletvekili bulunan
rahmetli Yusuf ‹zzet Pafla, bu durumu ve toplanan milletvekillerinin iste¤ini bana bir mek-
tupla bildirdi. Ben, toplant› hâlindeki Bakanlar Kurulu ile beraberdim. Hükûmet üyeleri, “Bu
flekilde toplanan milletvekillerinin herhangi bir konuda soru sormak için hükûmeti davet
etmesi usule uygun de¤ildir, kabul edemeyiz” dediler. Ben bu karar›, yine Yusuf ‹zzet Pafla
vas›tas›yla bildirmekle birlikte, flahsî görüflüm olarak flunlar› da ekledim: “Siz milletvekili-
siniz, ben de baflkan›n›z›m. Herhangi bir konuda benimle görüflmek isterseniz, memnuni-
yetle kabul ederim”. Benim cevab›m›, Yusuf ‹zzet Pafla, toplant› hâlinde bulunanlara bildir-
di¤i vakit, Reflit Bey aya¤a kalkarak :
“Efendiler, Bu cevap, gö¤sünüzü kapay›n! demektir. Yüksek malûmunuzdur ki, askerlerin
gö¤üslerinin kapal› bulunmas› disiplin gere¤idir”.
Reflit Bey’in, “Baflkan bizi askerî disiplin alt›na almak istiyor”demek istedi¤i anlafl›l›yor.
Söz konusu toplant›y› düzenleyenler hiç flüphe yok ki, Reflit Bey ile baz› arkadafllar›yd›. Re-
flit Bey, sözü, Ankara’da bulunan ‹zzet Pafla heyeti ile yapt›¤› temas ve görüflmelere de ge-
tirerek, “Paflalar ‹zmir’i, ‹stanbul’u kurtararak bar›fl yap›labilece¤ini söylemek üzere geldik-
leri halde, tutuklanm›fllard›r.” fleklinde bir hava da yaratm›flt›.
22 Aral›k 1920 günü, Reflit Bey’le bakan ve milletvekillerinden on befl kadar arkadafl›, hükû-
metteki odama davet ettim. Bu arkadafllar aras›nda Celâl Bey, Kâz›m Pafla, Eyüp Sabri Bey,
Adnan Bey, Vehbi Bey, Hasan Fehmi Bey, ‹hsan Bey, K›l›ç Ali Bey, Yusuf ‹zzet ve Emir Pa-
fla’lar vard›. Fevzi Pafla Hazretleri de haz›r bulundu. Bu heyete, bu konunun bütün geliflme
safhalar›n›, gerekli belgeleri de göstermek suretiyle, aç›k bir flekilde anlatt›m. Reflit Bey,
söylediklerimin hiçbirini inkâr etmedi. Düflman sald›r›lar›na karfl› tek kuvvetin Ethem Bey’in
kuvveti oldu¤unu ve bizim kurdu¤umuz tümenlerin çil yavrusu gibi da¤›lacaklar›n› söyle-
yerek, mutlaka Ethem Bey kuvvetinin art›r›lmas›na ve takviyesine ihtiyaç oldu¤unu bildir-
di. Cevap olarak dedim ki : “Ethem Bey’in kendi komutas› alt›nda kullanabilece¤i kuvvetin
say›s› en çok bin iki yüz-iki bin kifliden ibaret olabilir. Bu say› art›r›lacak olursa, disiplinsiz-
lik dolay›s›yla da¤›l›p felâkete yol açar. Her halde, memleketin mukadderat›n›n, flahsa ba¤-
l› kuvvetlere de¤il, ancak Büyük Millet Meclisi’nin kanunlar›na ba¤l› düzenli birliklere ema-
net edilmesi gerekir. Kuvâ-yi Seyyare, belirli bir kadro hâlinde, verilen emirlere tamamen
uymak ve boyun e¤mek flart›yla yararl› olabilir.”
Reflit Bey, aç›klanan gerçekleri kabullenmifl gibi görünen bir tav›r tak›nd›. Bunun üzerine
son bir teflebbüs olmak üzere, Reflit Bey’in, baz› arkadafllarla birlikte kardefllerinin yan›na
giderek nasihatlerde bulunmas› kabul edildi.
Bundan sonra nasihat vermek için gidecek olan heyete, meselenin çözüme ba¤lanabilme-
si için flimdiye kadar yapt›¤›m teflebbüslere de son verece¤imi bildirdim. Heyet, Kuvâ-yi
Seyyare’ye, Hükûmet’in son ve kesin istekleri olmak üzere flu hususlar› bildirecekti :
1- Kuvâ-yi Seyyare, di¤er birlikler gibi emir ve komutaya tam olarak uyacak ve kanun d›fl› her türlü
taflk›nl›klardan kaç›nacakt›r.
2- Kuvâ-yi Seyyare, kuvvetini art›rmak için kendili¤inden hiçbir yerde, hiçbir flekilde adam toplamaya-
cak ve bu maksatla gönderdi¤i adamlar›n faaliyetine derhal son verecektir. Asker ihtiyac›, öteki bir-
liklerde oldu¤u gibi, yap›lacak müracaat üzerine Cephe Komutanl›¤›’nca sa¤lanacakt›r.
3- Kuvâ-yi Seyyare, kaçaklar›n› yakalatmak için do¤rudan do¤ruya adamlar görevlendirip gönderme-
yecek; kaçaklar, di¤er birliklerinki gibi Cephe Komutanl›¤›’nca takip ettirilecek ve yakalatt›r›lacak-
t›r.
4- Kuvâ-yi Seyyare mensuplar›n›n ailelerine bakmak üzere baz› yerlerde bulundurdu¤u irtibat subay-
lar›n›n kim olduklar› hükûmetçe bilinecek ve bu irtibat subaylar›n›n ellerinde bulunan flifrenin bir
sureti de bize verilecektir.
Çerkez Ethem’e Bir Nasihat Heyeti Gönderiliyor
Bu flartlar yerine getirildi¤i takdirde, Kuvâ-yi Seyyare, flimdiye kadar oldu¤u gibi belirli bir
kadro dahilinde yine görevine devam edecektir. Reflit Bey’le beraber Celâl, K›l›ç Ali, Eyüp
Sabri ve Vehbi Bey’ler, 23 Aral›k ö¤le vakti Ankara’dan hareket ettiler ve 24 Aral›k’ta ö¤le-
den sonra saat 16.45’te Kütahya’ya vard›lar.
Efendiler, Ethem ve Tevfik Bey’lerin, Cephe Komutan›’n›n bilgi ve onay› olmaks›z›n, bölge-
lerinde bulunan ordu birliklerini cepheye da¤›tarak, Kuvâ·yi Seyyare’nin a¤›rl›ks›z erlerini
Gediz’de ve Pehlivan A¤a müfrezesini Kütahya’da toplam›fl oldu¤unu haber ald›m. Bunun
üzerine 25/26 Aral›k 1920’de, Kütahya’da bulunan Celâl Bey ve arkadafllar›na yazd›¤›m aç›k
bir telgrafta : “Bu hareket tarz›n›n tafl›d›¤› maksat ve anlam›n ne oldu¤unu kesinlikle bil-
mek isterim. Bu konudaki görüflünüzün bildirilmesini makine bafl›nda bekliyorum” dedim.
Bu telgraf›n bir suretini ‹smet, Refet ve Fahrettin Pafla’lara, flifre ile bildirerek dikkatlerini
çektim. Heyet, ortak imza ile flu k›sa cevab› verdi :
“Müsterih olunuz, kötüye yorumlanacak herhangi bir davran›fl yoktur. Tevfik Bey yar›n ge-
lecek, hep birlikte görüflece¤iz. Sonucu etrafl› olarak arz ederiz.” Ben bu cevaptan, giden
arkadafllar›n ya durumdan haberdar edilmeyerek aldat›lmakta olduklar›na veyahut da tu-
tuklan›p istenildi¤i gibi yaz› yazmaya mecbur edildiklerine hükmettim. Onun için, gerçek
durumu anlamam›fl ve k›sa telgraflar›yla verdikleri teminata inanm›fl görünmek istedim. Bu
sebeple, cevap olarak : “Tevfik Bey ile de görüflmelerinden sonra, memleket ve milletin
yüksek ç›karlar›n› sa¤layacak esaslar üzerinde anlaflacaklar›na flüphem olmad›¤›n›, bana
gelen haberleri dedikodu sayarak, Hükûmet’çe hiçbir tedbir al›nmas›na gerek bulunmad›¤›
yolundaki inanc›m› Hükûmet üyelerine anlatmay› baflaraca¤›m›, ancak aram›zdaki samimi-
yeti zedeleyen durumun bir an önce ortadan kalkm›fl bulundu¤u haberini bekledi¤imi, be-
ni gönül k›r›kl›¤›na u¤ratmamalar›n›” yazd›m. Heyetin, 26/27 Aral›k l920’de, ortak imza ile
çektikleri etrafl› ve aç›k telgraflar›ndaki önemli noktalar flunlard› :
1- Güvenlik tedbirleri al›nd›¤›na flüphe yoktur. Bu tedbirlerin hepsi kendilerini savunmak
içindir. Kendilerine karfl› ç›kar›lan ve y›¤›lan kuvvetler ve yeni kurulan karakollar eski
yerlerine çekildi¤i takdirde, bu tedbirlerden de vazgeçeceklerdir.
2- Düflmanca hareketle karfl›laflmad›kça, memleketin gelecekteki selâmeti için ve zât›-
devletlerinin flahs›na karfl› besledikleri içten ba¤l›l›k dolay›s›yla her türlü fiilî hareket-
ten kaç›nacaklar›na en büyük yeminlerle söz vermifllerdir,
3- Kuvâ-yi Seyyare’nin Konya ve Alaca’da bulunan askerleriyle, Te¤men Sadrettin Efendi
komutas›nda Konya’dan gelmekte iken Fahrettin Pafla taraf›ndan tutuklanan seksen
neferin ve Kuvâ-yi Seyyare müfreze komutanlar›ndan Kürt ‹smail A¤a ile, Kalecik’teki
akrabas›ndan cihada kat›lmak üzere askerlik yafl› d›fl›ndaki kimselerden toplananlar›n
Kuvâ-yi Seyyare’ye kat›lmalar›na engel olunmamas›,
4- Kuvâ-yi Seyyare’ye para verilmesi için Kütahya Mutasarr›fl›¤›’na emir verilmesi,
5- Karfl›l›kl› güven ve itimad›n gerçekten kurulmas› ve devam ettirilmesi için Fahrettin ve
Refet Bey’lerin cepheden uzaklaflt›r›lmalar›.
Bu noktalardan ç›kan anlam nedir Efendiler? Oraya giden arkadafllar›m›z›n hepsinin birden
bu anlam› idrak edemeyeceklerine ihtimal verilebilir miydi? O halde, biraz önce iflaret etti-
¤im gibi, Kütahya’ya giden heyet, gerçekten tutuklanm›flt›. Bu yaz›lan fleyler, kendilerine
dikte ettiriliyordu. Bunun böyle olaca¤›n›, heyet gitmeden önce biliyordum. Bu yüzdendir
ki, Reflit Bey, Kâz›m Pafla’y› birlikte götürmek için ›srar etti¤i halde, görüflmeler s›ras›nda
tesadüfen solumda oturan Kâz›m Pafla’ya, gitmemesi gerekti¤ini sezdirmifltim.
Çünkü Kâz›m Pafla’y› geçici olarak de¤il, sonuna kadar tutuklayarak, imzas›n› kullanmaktan
fazlas›yla yararlanabilirlerdi.
Ayn› gece kendilerine flu cevab› verdim : “Telgraf›n›z› yar›n Bakanlar Kurulu’na sunaca-
¤›m.” Ayn› zamanda 26/27 Aral›k gecesi, Eskiflehir’de Bat› Cephesi Komutan› ‹smet Beye-
fendi’ye de flu flifreli telgraf› yazd›m :
Kütahya’ya giden heyetin ayr›nt›l› telgraf›n› afla¤›da oldu¤u gibi veriyorum.
Bunun ana noktalar›n› özetleyerek, makine bafl›nda, Refet ve Fahrettin
Bey’lere bildirmenizi rica ederim. Heyete makine bafl›nda verdi¤im cevap
da”Telgraf›n›z› yar›n Bakanlar Kurulu’na sunaca¤›m”dan ibarettir. Yar›n,
▲
