264
Çerkez Ethem Ayaklanmas›
mav’da bir Bölge Komutanl›¤› kuruyorum” cümlesi vard›. Bu cümleyi, Kuvâ-yi Seyyare Ko-
mutanl›¤› taraf›ndan kötüye yorulaca¤›n› görece¤iniz için, özellikle kaydediyorum.
Düflmandan kurtar›lan bu kasabalar halk›, kurtulufl tarihinden bafllayarak iki ay süreyle as-
kerlik hizmetinden muaf tutulmufllard›. Umum Kuvâ-yi Seyyare Komutan Vekili Tevfik Bey,
birtak›m düflünce ve sebeplerle bu bölge komutanl›¤›na da itiraz etti.
Tevfik Bey, 23 Ekim 1920 tarihli bir raporunda, “Bir düflman tümeninin taarruzu üzerine,
kuvvetlerini Gönen köyü kuzeyindeki s›rtlara çekti¤ini” bildiriyor ve “sol kanad›mda bulu-
nan Cumburdu kesimini emniyete al›n›z” diyor.
Düflman›n ciddî bir taarruzu olmam›flt›r. Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›¤›’n›n maksad›n›n, ordu
birliklerini cepheye sürdürüp, kendi kuvvetlerini geride toplamak oldu¤u anlafl›lm›flt›. Cep-
he Komutan› ‹smet Pafla, Tevfik Bey’in verdi¤i bilgileri ciddiye alarak, gerekenlere gerekti-
¤i gibi emirler vermifl olmakla birlikte, kendisinden de, “taarruz eden düflman›n afla¤› yu-
kar› kaç top kullanmakta oldu¤unu” ve “Kuruköy’den yol boyunca Çamköy’e do¤ru bir düfl-
man harekât›n›n yap›l›p yap›lmad›¤›n›” sordu ve Cumburdu vadisinin ‹slâmköy’e do¤ru em-
niyete al›nmas›n›n Güney Cephesi’ne ait oldu¤unu bildirdi.
Tevfik Bey, 24 Kas›m 1920 tarihinde Cephe Komutanl›¤›’na yazd›¤› telgrafta i¤neleyici bir-
tak›m sözlerden sonra, “Bendeniz, kuzey ve güney cephelerinin her ikisinin de hükûmetin
emrinde oldu¤unu san›yorum. Mademki de¤ildir, idaresizlik yüzünden, bofl yere burada va-
tan evlâtlar›n› k›rd›ramayaca¤›m. Yirmi dört saate kadar sol kanad›m›z kuvvetli bir flekilde
korunmad›¤› takdirde, Kuvâ-yi Seyyare’yi Efendiköprüsü civar›na çekece¤im. Bu konuda
sorumlulu¤un kime ait oldu¤unu hükûmet bulsun, efendim” diyordu. Bat› Cephesi Komuta-
n› ‹smet Pafla, Kuvâ-yi Seyyare Komutan›’na cevap verdi ve dedi ki : “12’nci Kolordu, sol ka-
nad›m›zdan k›rk kilometre uzaktad›r. Bundan baflka, geri çekilmifl olan düflman› keskin ta-
arruzla ve zorla yerinden atmak görevi birliklerimize verilmifltir. Bu bak›mdan Kuvâ-yi Sey-
yare, düflman› takip eden müstakil bir süvari tümeni durumundad›r. Düflman›n üstün kuv-
vetle taarruzlar›na karfl› yaln›z bafl›na tedbirler al›r; düflman mevziî ve ciddî bir hareket
yapt›kça, buna karfl› kesin savafltan kaç›n›r. Bu görevler süvari tümenlerine verilir. Güney
Cephesi’nde kuvvetli süvari birli¤i olmad›¤›ndan, sizin cephenizi süvari kuvvetleri ile genifl-
letmek mümkün de¤ildir. Güney Cephesi, Kuvâ-yi Seyyareler’le yaln›z d›fl kanad›ndan te-
mas ve ba¤lant› sa¤layabilir. Bu da lâz›md›r. K›sacas›, cephemiz iyi idare edilmektedir. . .
vb.”
Efendiler, Bat› Cephesi Komutanl›¤›, elbette ordunun kuvvet durumu ve miktar› ile ilgili büt-
çesini düzenlemek istiyordu. Bu maksatla 22/23Kas›m 1920’de bütün cephe birliklerinden
kuvvetlerinin mevcudu ile ilgili muntazam birer liste istedi. Cephe birliklerinin hepsinden
cevap geldi. Kuvâ-yi Seyyare, istenilen mevcut listesini göndermedi. Bu konuda cepheden
istenen aç›klamaya gelen cevapta, Tevfik Bey diyordu ki; “Kuvâ-yi Seyyare ne bir tümen ne
de düzenli bir kuvvet hâline getirilemez... Bu serserilerin bafl›na ne bir subay ne de askerî
memuru koymak mümkün olmad›¤› gibi, kabul ettirilmesi de mümkün de¤ildir. Çünkü, su-
bay gördüler mi Azrail görmüflçesine isyan ediyorlar. Bizim birliklerimiz Pehlivan A¤a, Ah-
met Onbafl›, Sar› Mehmet, Halil Efe, Topal ‹smail gibi adamlar taraf›ndan idare edilmekte-
dir. Bölük eminleri de yazd›¤›n› okuyamaz ve okudu¤unu yazamaz adamlardand›r. ‘Sen ya-
pam›yorsun’ diye bunlar›n de¤ifltirilmesi imkân› da yoktur. Kuvâ-yi Seyyare’nin flimdiye ka-
dar oldu¤u gibi gelifligüzel idare edilmesi zarurîdir... Asl›nda, Kuvâ-yi Seyyare, disiplin ve
düzene sokulmak flöyle dursun, böyle bir düflüncenin do¤makta oldu¤unu sezdi¤i anda da-
¤›l›r. Rica ederim, bu yazd›¤›m fleyleri bir fleye yormay›n›z...”
Tevfik, Cephe Komutan›n› Tan›m›yor
Efendiler, tam bu günlerde, düflman›n, Bursa Cephesi ilerisinde, ‹znik yak›nlar›nda bir faali-
yeti hissedildi. Cephe komutan› bizzat oraya giderek yak›ndan tedbirler almaya mecbur ol-
du. Onun için 28 Kas›m 1920 tarihinde Kuvâ-yi Seyyare Komutan› Tevfik Bey’e cevap verir-
ken: “Bugün Bilecik’e gidiyorum. Dönüflte sizinle nerede karfl› karfl›ya oturup görüflmek
mümkün olur” sorusunu sormufltu. Cephe komutan›na cevap verilmemiflti. Cephe komuta-
n›, ‹znik durumuna karfl›, tedbir ve tertibat almakla meflgul bulundu¤u s›rada, Kuvâ-yi Sey-
yare Komutanl›¤›’ndan savafl raporlar› gelmeye bafllam›fl... Sebebi sorulmufl :
“Raporlar gerekti¤i zaman Ankara’da Büyük Millet Meclisi Baflkanl›¤›’na yaz›lm›flt›r. ‹mza :
Yüzbafl› Tahsin” telgraf› al›nm›fl.
Efendiler, bir cephe komutan› için, cephesinin bir k›sm›nda geçen olaylardan bilgi alama-
mak ne kadar güç bir durumdur. Böyle bir belirsizlik içinde kalmak, bütün cephenin idare-
sini yanl›fl yola sürükleyebilir. Düzeltilmesi imkâns›z tehlikeli durumlara yol açabilir. Cephe
Komutan› ‹smet Pafla, 29 Kas›m 1920 tarihinde, durumu Ankara’da bulunan Kuvâ-yi Seyya-
re Komutan› Ethem Bey’e yazarak, raporlar için vekilinin uyar›lmas›n› bildiriyor.
‹smet Pafla, 29 Kas›m 1920’de, bize flu telgraf› gönderdi :
Ankara’da Büyük Millet Meclisi Baflkanl›¤›’na
Ankara’da Genelkurmay Baflkanl›¤›’na
1- Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›¤›, 27.11.1920 akflam›ndan beri Cephe Komu-
tanl›¤›na rapor vermemektedir.
2- Bugün Ethem Bey’den, vekilini uyarmas›n› rica ettim. Düflmandan geri
al›nan yerlerin idaresi için kurulan Simav Bölgesi Komutanl›¤› dolay›s›y-
la, Tevfik Bey’in üzüntü duydu¤unu bildiren Ethem Bey’den bugün bir
telgraf alm›fl ve cevap vermifltim. Durumda dikkati çekecek ölçüde bir
ola¤anüstülük varsa da, genifl bilgim yoktur. Oraca al›nan bilgilerin gön-
derilmesini rica ederim.
Efendiler, Bat› Cephesi Komutanl›¤› ile Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›¤› aras›nda geçen yaz›fl-
malar› ve ortaya ç›kan durumu nas›l ö¤rendi¤imi müsaade buyurursan›z aç›klayay›m :
Kuvâ-yi Seyyare Komutan Vekili Tevfik Bey taraf›ndan ‹smet Pafla’ya yaz›lan, asker kaçak-
lar› ile casuslar›n ‹stiklâl Mahkemesi’ne karfl› oldu¤unu ve Kuvâ-yi Seyyare’nin sol kanad›-
n›n yirmi dört saate kadar 12’nci Kolorduca emniyete al›nmayacak olursa, kuvvetini Efen-
diköprüsü’ne çekece¤ini bildiren telgraflar›, bana Ankara’da bulunan Ethem Bey verdi. Ben
tabiî olarak bu telgraflar› anlaml› buldum. Kuvâ-yi Seyyare’nin durumunda, tedbir al›nma-
s›n› gerektiren dikkate de¤er bir hâl gördüm. Onun için, ‹smet Pafla’ya çekti¤im ve bu telg-
raflar› Ethem Bey vas›tas›yla ö¤rendi¤imi bildirdi¤im 25 Kas›m 1920 tarihli telgrafta, “Tev-
fik Bey’in, önem verdi¤im bu müracaat›na karfl› ne flekilde cevap verildi¤inin ve ne gibi ted-
birler al›nm›fl oldu¤unun bu gece bildirilmesini rica ederim” demifltim.
‹smet Pafla, arada geçen yaz›flmay› oldu¤u gibi bildirdi.
Efendiler, bir taraftan da, 28 Kas›m 1920 tarihinden bafllayarak, Kuvâ-yi Seyyare’nin sabah
ve akflam raporlar›, “Umum Kuvâ-yi Seyyare Komutan Vekili Mehmet Tevfik” imzas›yla do¤-
rudan do¤ruya bana bildirilmeye bafllad›. Tevfik Bey’e flu flifreli telgraf› yazd›m :
Ankara, 29/30.11.1920
1’inci Kuvâ-yi Seyyare Komutan Vekili
Tevfik Beyefendi’ye
‹ki üç günden beri do¤rudan do¤ruya bana göndermekte oldu¤unuz rapor-
lar›n son maddesinde, Bat› Cephesi Ordu Komutanl›¤›’na verilmifl oldu¤u
kayd›n›n bulunmad›¤› dikkatimi çekti. Bir yanl›fll›k m›d›r, yoksa bir sebebe
mi dayanmaktad›r? Bu konuda bilgi verilmesini rica ederim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Baflkan›
Mustafa Kemal
Bu telgraf›ma Tevfik Bey’den cevap almad›m. Fakat Ankara’da bulunan Ethem Bey’den rah-
metli Hayati Bey’e flöyle bir yaz› gönderildi :
30.11.1920
Hayati Bey Kardeflime
Tevfik Bey’le ‹smet Beyefendi aras›ndaki anlaflmazl›¤›n sebepleriyle, bu ko-
nuda her ikisiyle yapt›¤›m›z yaz›flmalar› oldu¤u gibi takdim ediyorum. Lüt-
fen Pafla Hazretleri’ne gösterilip okunarak yanl›fl bir kanaate meydan veril-
memesini rica ederim, efendim.
Kuvâ-yi Seyyare ve
Kütahya Bölgesi Komutan›
Ethem
Efendiler, bu yaz›ya iliflik olan telgraflarda dikkati çeken noktalar flunlard› :
Tevfik Bey, kardefline diyor ki: “Simav Bölgesi Komutanl›¤›’na kesinlikle ihtiyaç yoktur. Bu
bölge komutan›n›n Eskiflehir’e dönmesi için flimdi emir verdim. Tevfik Bey, ‹smet Pafla’n›n
halka hitaben yay›mlad›¤› bildirisini de flöyle yorumluyordu :
“Bu bildiri, bulundu¤umuz yerlerde bizim adaletsiz, emniyetsiz ve namus-
suzcas›na hareket etti¤imizi ilân ediyor... Kuvâ-yi Seyyare, bunu kesinlikle
kabul etmez. Bu konular ayd›nlan›ncaya kadar, Kuvâ-yi Seyyare, Bat› Cep-
hesi Komutanl›¤›’n› tan›mayacakt›r.”
Bunun üzerine, Ethem Bey, ‹smet Pafla’ya yazd›¤› telgrafta, kardeflinin üzüntüsünden söz
ettikten sonra, bu ifllerin kendisinin dönüflünden sonraya b›rak›lmas›n› rica ediyor. Karde-
fline de, durumu Bat› Cephesi Komutanl›¤›’na yazd›¤›n›, ancak kendisinin de ölçülü ve ne-
zaketli davranmas› ve mukabele etmesi gerekti¤ini bildiriyor. Tevfik Bey, 28 Kas›m 1920’de
Ethem Bey’e yazd›¤› karfl›l›k telgraf›nda :
“Namusumuzla oynayan Bat› Cephesi Komutan›’n› bundan böyle âmir ola-
rak tan›mayaca¤›m› ve Simav’a gönderdi¤i komutan›na, bugün yan›ndaki-
lerle birlikte Eskiflehir’e dönmesi için emir verdi¤imi.... yazm›flt›m”, dedik-
ten sonra “Bu hususta baflka bir fley düflünemem ve düflünebilmek imkân›
da yoktur, efendim” diyordu.
Tevfik Bey’in kardefline çekti¤i yine ayn› tarihli bir telgraf›nda da :
“.... En ufak bir fley hissedersem bu yeni kurulan komutanl›¤›n bütün men-
suplar›n› gözalt›nda Bat› Ordusu’na iade edece¤im. Bat› Ordusu Komutan›
‹smet Bey’in bu cephe komutanl›¤›n› idare edemeyece¤ini anl›yorum” de-
nilmekte idi.
▲
ÇERKEZ ETHEM
ATATÜRK’ÜN
ANLATIMIYLA
NUTUK’TA
