266
Çerkez Ethem Ayaklanmas›
Kütahya, 7.12.1920
Kalecik ‹lçesi Kaymakaml›¤› Yüksek Kat›na
Kuvâ-yi Seyyare müfreze komutanlar›ndan olup afla¤›da kimli¤i yaz›l› ‹sma-
il A¤a, zât›âlinizin ilçesi dahilinde Kuvâ-yi Seyyare’ye ba¤l› izinli ve izinsiz
mücahitlerle yeniden silâh ve hayvan toplayarak bize kat›lacak olan vatan-
severleri al›p getirmek üzere görevlendirilerek Kalecik’e gönderilmifltir.
Kendisine vatan için gerekli her türlü yard›m›n yap›lmas›n› ve kolayl›k gös-
terilmesini rica ederim, efendim.
Umum Kuvâ-yi Seyyare Kütahya
Havalisi Komutan›
Ethem
Bat› Cephesi Komutan›’n›n, Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›¤›’ndan eldeki cephane miktar›n› ve
son Gediz Savafl›’nda ne kadar topçu cephanesi sarf edildi¤ini sormas› üzerine, Kuvâ-yi
Seyyare Komutan Vekili Tevfik imzas›yla 11 Aral›k 1920’de, “Bu yaz›fl›n›zdan bize güvenme-
di¤inizi anl›yorum. Cephane ne yenir ne içilir; ancak düflmana at›l›r. Böyle bir güven mese-
lesi akla geliyorsa, cephane göndermeyebilirsiniz” fleklinde cevap verilmekte idi.
Efendiler, burada ufak bir noktaya dikkatinizi çekeyim. Görüyorsunuz ki, Ethem Bey, cep-
hede ve kuvvetinin bafl›nda oldu¤u halde, Tevfik Bey yine vekil olarak yaz›flma ve ifllemler
yap›yordu. Bir tek kuvvet üzerinde ayn› yetkide iki ayr› komutan...
Cephe Komutan›, 13 Aral›k’ta, sorulan soru ve al›nan cevap suretlerini bilgi için bana gön-
dermiflti. Hükûmetçe, anahtar› olmayan flifrelerle özel flifreler kullan›lmas› genellikle ya-
saklanm›flt›. Halbuki, Ethem Bey’in özel memurlar› ve milletvekillerinden baz› arkadafllar›,
bu yasa¤a uymadan flifre haberleflmelerine devam etmekteydiler. Pek tabiî bunlara engel
olundu. Bunun üzerine Ethem Bey, ‹smet Pafla’ya yapt›¤› 13/14 Aral›k 1920 tarihli bir müra-
caat›nda, “Baz› ihtiyaçlar ve benzeri eksikler için Ankara ve Eskiflehir Kuvâ-yi Seyyare irti-
bat subaylar›na çekilen telgraflar›n durdurulmakta oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Haberleflmelerimi-
zin yasaklanmas› veya güçlü¤e u¤rat›lmas› fleklindeki ifllemlere lütfen son verilmesini rica
ederim” diyordu. Halbuki, irtibat subaylar›n›n aç›k haberleflmeleri yasaklanmam›flt›. Yasak-
lanan, özel flifreli haberleflmeydi. Ethem Bey’in sözünü etti¤i Ankara ve Eskiflehir’deki su-
baylar›n hiçbir haberleflmeleri yasaklanm›fl ve bu subaylar taraf›ndan da Ethem Bey’e flikâ-
yette bulunulmufl de¤ildi. O günlerde, Eskiflehir’e çektirilmeyen bir özel flifre vard›. Fakat
o, komutan ve milletvekili diye imza atan Ethem Bey’in bir arkadafl›n›n flifresi idi. Onun için
‹smet Pafla, Ethem Bey’e verdi¤i cevapta bunu kendisine haber verenin kim oldu¤unun bil-
dirilmesini istemiflti.
Çerkez Ethem, Hükûmetin Kanunlar›n› Tan›m›yor
Efendiler, bafll› bafl›na dikkati çeken bir muameleyi de burada belirteyim. Bu tarihlerde Kü-
tahya’da Mutasarr›f Vekili Kad› Ahmet As›m Efendi ad›nda bir zat bulunuyordu. Kütahya’da
Mevki Komutan› unvan›yla Ethem Bey taraf›ndan tayin edilmifl Abdullah Bey ad›nda da biri
vard›. Bu komutan, kaçak asker ailelerinden baz›lar›n› sürgün edilmek üzere Kütahya Mu-
tasarr›f Vekili Ahmet As›m Efendi’ye gönderir. Mutasarr›f Vekili, sürgün ifllemlerinin son ç›-
kar›lan kanun gere¤ince, ‹stiklâl Mahkemesi’ne ait oldu¤unu bildirerek evrak› komutanl›¤a
geri gönderir. Bunun üzerine Mevki Komutan›, Mutasarr›f Vekili’ni gece vakti makam›na ge-
tirtmeye kalkar. Mutasarr›f Vekili, gece meflgul oldu¤undan sabahleyin görüflebilece¤ini
bildirir. Komutan›n gönderdi¤i erler, Mutasarr›f Vekili’nin evinin harem kap›s›n› k›rmak su-
retiyle zorla içeri girerler ve kendisini hakaret edici sözler söyleyerek al›p götürürler. Sor-
guya çektikten sonra, ayn› gece silâhl› bir müfrezeyle on dört saat uzakl›kta bulunan Ku-
vâ-yi Seyyare Komutan›’n›n huzuruna ç›kar›rlar. Ondan sonra da Kütahya’dan ç›kararak
uzaklaflt›r›rlar. Kad› olmak ve Mutasarr›f Vekili bulunmak dolay›s›yla, çeflitli Bakanl›klar›n
büyük bir memuru durumunda olan bir kimsenin u¤rad›¤› bu sald›r› ve karfl›laflt›¤› a¤›r mu-
amele, flüphesiz do¤rudan do¤ruya hükûmete yöneltilmifl bulunuyordu. Bu olay üzerine,
Meclis’te, hükûmete gensoru aç›ld›. ‹lgili Bakanl›klar, Cephe Komutanl›¤›’ndan, suçlular›n
Harp Divan›’na verilmelerini istediler. Cephe Komutan›’n›n, Kuvâ-yi Seyyare Komutanl›-
¤›’nca soruflturma yap›l›p sonucunun bildirilmesini isteyen telgraf›na, 19 Aral›k 1920’de
Umum Kuvâ-yi Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutan Vekili Mehmet Tevfik imzas›yla gelen
cevapta, “Abdullah Bey her ne yapm›flsa, taraf›mdan verilen kesin emir üzerine yapm›flt›r
ve yapmaya da mecburdu. Bu konunun gerekçesi ilgili Bakanl›klara arz edilmiflti… Kendisi-
nin geri dönmesi için kesin emir verildi¤i zat›âliniz taraf›ndan bildiriliyor. Döndü¤ü takdir-
de... mutlaka idam edece¤im....” deniliyordu.
Efendiler, milletin vekillerinin emriyle görevine iade edilmek istenen bir memurun idam
edilece¤inin bildirilmesi, elbette Anayasa ve kanun hükümleriyle ba¤daflt›r›lamazd›. 13 Ara-
l›k 1920 günü Ethem Bey, Ankara’daki kardefli Reflit Bey’le, makine bafl›nda aç›k telgraflar-
la uzun uzad›ya görüfltü. Bu görüflmelerin özeti fluydu : “Ethem Bey, bu konunun mutlaka
Meclis’te görüflülmesini sa¤lay›n›z. Sar› Efe denilen Edip’in kendi müfrezesiyle Gök Bayrak
taburuna kat›lmas› için haber gönderiniz. Meclis vas›tas›yla komutanlar› çektiriniz. Meclis
karar›yla olmad›¤› takdirde, bir yolunu bulup bunu hemen sa¤lay›n›z” diyor; “patlataca¤›
bombalar› da ‹ngilizlerin iflitece¤ini ve bunun patlamas›n›n da pek yak›n oldu¤unu” söylü-
yordu. Reflit Bey’in verdi¤i cevaplar aras›nda da dikkati çeken flu sözler yer al›yordu : “Ku-
vâ-yi Seyyare’nin düflmana karfl› savunma yapmamas›n›, bunu tümenlere b›rakmas›n› ve
Edip’le bizzat haberleflmesini, buna engel olundu¤u takdirde Cephe Komutan›’yla yeniden
ilgisini kesmesini” söylüyordu.
Reflit Bey, bu haberleflmelerle ilgili telgraflar› oldu¤u gibi bana gönderdi. Kendisi yan›ma
gelmedi. Zaten Eskiflehir’den Kütahya’ya gidip döndükten sonra yan›ma gelmemiflti. Kendi-
sini yan›ma ça¤›rtt›m. Ne istediklerini sordum... “Cephe komutanlar›n› de¤ifltiriniz” dedi.
“Yerine koyacak adamlar›m›z yoktur” dedim. “Beni tayin ediniz, ben daha iyi yapar›m” de-
di. “Cephe komutanlar›n› de¤ifltirmek önemli bir meseledir. Genel durumumuzu zay›flat›r.
Böyle bir teklifi kabul etmek kolay de¤ildir, uygun da düflmez” cevab›n› verdim.
Ayn› gün, yani 13 Aral›k 1920’de Ethem Bey’e yazd›¤›m bir telgrafta, Reflit Bey’le makine ba-
fl›nda yap›lan haberleflmeleri okudu¤umu söyledikten sonra, bu konunun resmen Meclis’e
getirilmesinin ve görüflülmesinin uygun olmad›¤›n›, Edip’in yerinden oynat›lmas›n›n da
do¤ru bulunmad›¤›n› bildirdim. Ayn› tarihte, Ethem Bey verdi¤i cevapta, konunun ciddî ol-
du¤unu söyleyerek komutanlar aleyhine sözler sarf ediyordu.
Efendiler, Ethem ve kardeflleri cephede bulunan komutanlar› be¤enmiyorlar, onlar›n emir-
lerine uymuyorlar. Bakanl›klar› ve hükûmeti tan›m›yorlar. Yaln›z sözde bana itaat ediyor-
lar ve Meclis’i de kendi isteklerine göre harekete geçireceklerini umuyorlar; bana ve Mec-
lis’e karfl› hofl görünerek, büyük bir gayretle haz›rl›klar›n› tamamlamaya çal›fl›yorlard›. Et-
hem Bey, 18/19 Aral›k tarihli bir telgraf›yla da, yine Edip’in müfrezesiyle kendisine kat›lma-
s›n›n sa¤lanmas›n› benden rica ediyordu. ‹ste¤ini hakl› göstermek için de diyordu ki :
“Anadolu’daki isyan hareketlerinin bast›r›lmas› s›ras›nda, durum icab› Biga
dolaylar›nda b›rakt›¤›m ve sonradan geçici olarak Düzce’ye gönderilen Bi-
rinci Kuvâ-yi Seyyare’ye ba¤l› ve büyük bir k›sm› ‹zmir ve dolaylar› gönüllü-
lerinden oluflan 250 süvari, 200 piyade, bir da¤ topçu tak›m›, iki makineli tü-
fek, 30 kiflilik karargâh süvari erlerinden kurulu Edip Bey müfrezesinden, ‹z-
mir s›n›r›na yaklaflmam›z dolay›s›yla daha çok yararlan›laca¤› tabiîdir. Bu-
nunla birlikte, sürekli müracaat yap›lmakta oldu¤undan ve Edip Bey taraf›n-
dan, o bölgede güvenli¤in tam olarak sa¤land›¤› bildirildi¤inden, bu bölge-
nin uygun görülecek baflka bir birli¤e teslim edilerek, Edip Bey’in müfreze-
sinin savafl vas›talar›yla birlikte Kuvâ-yi Seyyare’ye kat›lmas› hususunun il-
gili makamlara emir ve havalesini rica ederiz”.
Efendiler, bu telgrafta ileri sürülen düflüncelere, en tecrübesiz ve en basit muhakemeli bi-
rinin bile inanabilece¤i kabul edilebilir mi? Kütahya’da bulunan bir zat, bana, ‹zmir s›n›r›na
yaklaflmaktan söz ediyor. Düzce ve dolaylar›nda durumun güvenilir oldu¤unu benden da-
ha iyi haber al›yor. Edip Bey müfrezesinin kuvvetini ayr›nt›l› olarak sayd›ktan sonra, bu
müfrezenin savafl vas›talar›yla birlikte kendisine kat›lmas› ricas›n›n bence kabul edilebilir
bulunaca¤›n› zannediyor.
Bu telgraf üzerine, 19 Aral›k 1920’de, Düzce’de bulunan Müfreze Komutan› Edip Bey’e özel
olarak bizzat yazd›¤›m telgrafta, Ethem Bey’in iste¤inden ve bunun kendisince istendi¤inin
bildirildi¤inden bahsederek, müfrezenin o bölgede kalmas›na kesin olarak ihtiyaç bulundu-
¤unu da belirttim.
Edip, 19/20 Aral›k 1920’de verdi¤i cevapta, müfrezesinin o bölgede kalmas›n›n zarurî oldu-
¤unu bildirdi. Buna, müfrezesinin Kuvâ-yi Seyyare’deki kimseler gibi ayn› ödenekle çal›flt›-
r›lmalar›n›n sa¤lanmas› istirham›n› ekleme f›rsat›n› da kaç›rmam›flt›.
Efendiler, Ethem ve arkadafllar›, Ankara yak›n›nda Haymana’da da ayr›ca bir kuvvet topla-
maya teflebbüs ettiler. H›rs›zl›k suçundan Ankara’da tutuklu iken sonradan serbest b›rak›-
lan Van göçmenlerinden Musa Beyzâde Abbas ad›nda biri, elinde bir belge ve befl-on kifliy-
le birlikte Haymana bölgesinde adam toplamaya bafllad›. Bu adam 19 Aral›k’ta yakalanabil-
mifl ve Ankara ‹stiklâl Mahkemesi’ne verilmiflti. Bunu yakalamak ve adamlar›n› da¤›tmak
için çabucak özel bir tertibat almak lâz›m geliyordu. Bu maksatla, Haymana’ya, flimdi mil-
letvekili bulunan Recep Zühtü Bey komutas›nda özel bir kuvvet gönderilmiflti. Recep Züh-
tü Bey, Abbas’› üç arkadafl›yla birlikte yakalad›ktan sonra, büyük bir sald›r›ya u¤rayaca¤›-
n› pek muhtemel gördü¤ünden, tutuklular›, yolunu de¤ifltirerek Polatl› üzerinden trenle An-
kara’ya getirmeye mecbur olmufltu.
Demirci Efe de Harekete Geçiyor
Efendiler, Demirci Efe, Ethem Bey’le haberlefltikten sonra özel bir tav›r tak›nd›. Bu sezilir
sezilmez, Güney Cephesi’nde bulunan Refet Bey süvarileri, derhal üzerine gönderildi. 15/16
Aral›k 1920’de Dinar yak›n›ndaki ‹¤decik köyünde, bir gece bask›n›yla Efe’nin kuvvetleri da-
¤›t›lm›fl... Kendisi befl-on kifliyle kaçm›fl. Efe, çok sonra bize s›¤›narak affedilmifltir.
Efendiler, Reflit Bey, 20/21 Aral›k gecesi evinde dört kifliye, ordu birlikleriyle Kuvâ-yi Seyya-
re aras›nda bir çat›flma ç›kt›¤› takdirde, subaylar›m›zla erlerimizi yan›ltma görevi veriyor-
du. Bu dört kifli flunlard›:Yeni Dünya gazetesinden Hayri, Arif Oruç’un k›z kardeflinin o¤lu Ni-
zamettin, Müflir Fuat Pafla’n›n o¤lu Hidayet ve arkadafl› fiükrü Bey’ler… Bunlar 21 Aral›k’ta
trenle Eskiflehir’e hareket ettiler. Yanlar›nda Ethem Bey’in kâtibi olan birisi de vard›. Bun-
lar›n içinden biri, trenin hareketinden önce, gizlice istasyondaki kald›¤›m binaya gelip, ba-
na durumu bildirdi. Bu zat, propaganday› tertip ve yönetmekle görevliymifl. Baflkanlar› Hi-
dayet Bey’mifl. Para harcama yetkisi de ondaym›fl. Durumu ihbar eden, yaln›z olarak Kütah-
ÇERKEZ ETHEM
▲
ÇERKEZ TH M
ATATÜRK’ÜN
ANLATIMIYLA
NUTUK’TA
