269
Çerkez Ethem Ayaklanmas›
Efendiler, bu telgrafta sözü geçen ve protesto yaz›s› denilen saçma sapan bir telgraf, ger-
çekten de Meclis Baflkanl›¤›’na çekilmifl ve gizli bir oturumda Meclis’e okunmufltu. Bu telg-
rafta kullan›lan kelime ve deyimler o kadar kaba ve edepsizcedir ki, bir defa okunduktan
sonra bir kere daha okunmas›na ve dinlenmesine tahammül edilememiflti. Bu kadar baya-
¤›, saçma sapan bir yaz›y› huzurunuzda da arz etmeyi gerekli bulmuyorum. Bu abuk sabuk
yaz› ile milletvekillerinin flah›slar›na hakaret edilerek, Millî Meclis’in meflrulu¤una sald›r›la-
rak, ‹zzet Pafla heyetinin ‹stanbul’a dönmekte serbest b›rak›lmas› isteniyordu.
Efendiler, kuvvetlerimiz Kütahya’ya girerken, ben de Meclis’te baz› milletvekilleri taraf›n-
dan sorguya çekilmifl bulunuyordum. Asi Ethem’in üzerine yürümemize, ona sald›rmam›za
ve onu takip etmemize karfl› ç›k›l›yordu. Fuat Pafla, Ethem ve kardeflini çekip çevirebildi¤i
için de¤ifltirilmemesi yerinde olurmufl. Bütün anlaflmazl›klar›n sebebi, yeni tayin etti¤im
komutanlar›n tecrübesizlikleri ve durumun gere¤ine uygun tutum ve davran›fllarda bulun-
mamalar› imifl... Orduda ciddiyet ve disiplin araman›n zaman› m› imifl; ya Allah korusun Et-
hem Bey orduyu da¤›t›rsa ne yapacakm›fl›m? Bu kadar önemli bir olaya kim ve nas›l karar
vermifl? Böyle bir karar Meclis’e haber vermeden nas›l al›n›rm›fl? gibi birçok soru ve elefl-
tirilerden sonra, “Herhalde Ethem Bey ve kardeflleri vurulmamal›d›r” istekleri ileri sürüldü.
29 Aral›k gününün bütün oturumlar›n› ve 30 Aral›k gününün birkaç gizli oturumunu aç›kla-
malar yapmakla geçirdim. Oturumun bütün safhalar›n› belgeleriyle, delilleriyle ve gerçek-
leriyle aç›klamaya çal›flt›m. Bütün bu aç›klamalar›ma ra¤men tart›flma bir türlü son bulmu-
yordu. Her fley bir yana, yaln›z Meclis’in meflrulu¤una sald›rma maksad› güden telgraf, sa-
hiplerini H›yanet-i Vataniye Kanunu’na çarpt›rmaya yeterliyken, bu asilerin aylardan beri
devam edegelen isyanc› tutumlar› ve millî hükûmeti y›kmak ve kendi ak›llar›nca baflka tür-
lü bir hükûmet kurmak düflüncelerini uygulamaya yeltenmeleri dikkate al›nmak istenmi-
yordu. Aksine, bunlar›n ortadan kald›r›lmaktan ve cezaland›r›lmaktan kurtulmalar›na çal›-
fl›lmak isteniyor gibiydi. Bunun sebebini k›saca aç›klayay›m Efendiler, milletvekillerinden
baz›lar›, durumun flahsî ve hissî k›rg›nl›klardan do¤du¤una inanm›fllard›. Gerçekten de bu
yolda sonsuz propaganda yap›lm›fl ve kamuoyu yan›lt›lmak istenmiflti. Bir de kuvvetli ve
afl›r› telkinler alt›nda, Ethem kuvvetlerinin çok ve yenilmesi güç oldu¤u san›larak, bunlar›n
ordu ile çat›flmas› hâlinde, ordunun çil yavrusu gibi da¤›laca¤›n›, o zaman da durumun ger-
çekten feci olabilece¤ini düflünüyorlar ve böyle silâhl› bir çat›flmaya engel olmay› uygun
buluyorlard›.
Efendiler, bu düflünceleri isabetli görüp ona göre hareket etmenin sonucu, emirerli¤inden
gelen ve asl›nda daha yüksek bir düflünce kabiliyetine sahip bulunmayan Ethem’in kosko-
ca Türk vatan›nda diktatörlü¤ünü kabul ve tasdik etmek olaca¤›n› anlamamak mümkün
müydü?
Meclis’in heyecan ve karars›zl›¤›n› giderecek inand›r›c› bir konuflma yaparak, gizli oturum-
lardaki görüflmeleri, çarp›flman›n fiilî sonuçlar›n› beklemek üzere kapatt›k.
Ethem ve Kardeflleri, Kuvvetleriyle Birlikte
Düflman Saflar›nda Müstahak Olduklar› Yeri Ald›lar
Efendiler, Ethem kuvvetlerinin pefline düflen birliklerimiz, 5 Ocak 1921 günü Gediz’i iflgal
ederek, o civarda topland›lar. Ethem ve kardeflleri de, kuvvetleri ile birlikte düflman safla-
r›nda müstahak olduklar› yeri ald›lar. Art›k Ethem olay› diye bir fley kalmam›flt›. Ordumu-
zun içinde bulunan düflman kovularak kendi cephesine gönderilmiflti. Bundan sonra, karfl›-
m›zda yaln›z bir tek düflman cephesini ve bu cephe ile ilgili olaylar› görece¤iz. Gerçekten
de bir gün sonra 6 Ocak 1921’de Yunan ordusunun tamam›, bütün cephe üzerinde her nok-
tadan taarruza geçti.
Efendiler, o günkü askerî durumu basit bir flekilde aç›klamak için flöyle diyece¤im:
Birinci ‹nönü Zaferi
‹znik’ten, Gediz üzerinden Uflak’a kadar bir hat çekildi¤ini düflününüz; bu hatt›n, Gediz’in
kuzeyinde kalan parças› iki yüz kilometredir. Gediz’den Uflak’a olan parças› da otuz kilo-
metre kadard›r. Düflman, üç tümenle bu hatt›n kuzey ucundan Eskiflehir üzerine yürüdü. Bi-
zim Gediz’de bulunan önemli kuvvetlerimiz, Eskiflehir üzerinden bu düflman tümenlerini
karfl›lamaya mecburdu. Karfl›lad› ve yendi. ‹nk›lâb›m›z›n tarihine, Birinci ‹nönü Zaferi’ni
kaydetti.
Güney Cephesi’ne ait olan kuvvetler, eski yerlerine Dumlup›nar’a iade edildiler. Kütahya’da
yaln›z 61’inci Tümen, iki alay kadar kuvvetiyle ‹zzettin Bey (Ordu Müfettifli ‹zzettin Pafla’d›r)
komutas›nda b›rak›lm›flt›.
Efendiler, 8 Ocak 1921 Cumartesi günü, Meclis’in aç›k oturumunda durumu anlat›yordum.
Art›k herkes gerçe¤i görmüfl ve anlam›flt›. Ethem ve kardefllerinin lehinde ve yumuflak ha-
reket edilmesi görüflünde olanlar, bu defa aleyhlerinde ve pek coflkun idiler. Ben konuflur-
ken, “Ethem, Tevfik ve Reflit Bey’lerin” diyerek konuflmama itiraz edildi. Yükselen bir ses,
“Pafla Hazretleri, art›k ‘Bey’ demeyiniz, ‘Hâin’ deyiniz.” uyar›s›nda bulundu. “Ethem ve Tev-
fik hainleri diyece¤im; fakat daha Büyük Millet Meclisi üyesi s›fat›n› tafl›yan Reflit Bey için
de ayn› sözü kullanmak mecburiyetindeyim. Yüce heyetinize olan sayg›m dolay›s›yla bunu
söyleyemem. Önce, Reflit Bey’in Büyük Millet Meclisi üyeli¤inin kald›r›lmas›na oy vermeni-
zi rica ederim” dedim.
Düflmanla ‹flbirli¤i Yapan Manisa Milletvekili Reflit Bey’in
Milletvekilli¤inin Kald›r›lmas› Karar›
Baflkan, “Millet ve memleketin yüksek ç›karlar› aleyhine silâh kullanarak düflmanlarla iflbir-
li¤i yapan Manisa Milletvekili Reflit Bey’in milletvekilli¤inin kaid›r›lmas›n› kabul buyuranlar
el kald›rs›n” dedi. Eller kalkt›, kabul olundu.
Ethem ve Kardeflleri Canlar›n› Refet Pafla’ya Borçludurlar
Yunan ordusunun giriflti¤i bu taarruzda, Ethem ve kardeflleri de kendilerine düflen görevi
yerine getirmekten geri durmad›lar. Tekrar Kütahya’ya yönelerek, orada bulunan zay›f tü-
menimize sald›rmaya bafllad›lar. ‹zzettin Pafla’n›n sa¤lam karakteri, vukuflu komutas› ve
emrindeki Türk subay ve erlerinin yüksek kahramanl›klar›, Ethem ve kardeflleriyle sald›ran
hain kuvvetleri yenerek geri çekilmeye mecbur etti. E¤er kendi flah›slar› da dahil olmak
üzere toptan yok edilmekten kurtulabilmifllerse, bunu da hiç sevmedikleri Refet Pafla’ya
borçlu olduklar›n› söylemeliyim. Bu noktay› aç›klay›vereyim :
Refet Pafla, iki süvari tümeniyle, Dumlup›nar’›n on kilometre kadar do¤usunda Küçükköy’de
bulunuyordu. Kütahya’da bulunan 61’incitümen’e, bat›dan taarruz eden Ethem kuvvetlerini
derhal yenmek ve yok etmek üzere hareketi emrolundu. Refet Pafla, kendi süvarileriyle Et-
hem kuvvetlerinin yan ve arkas›na gidecekti. Bulundu¤u yerden kuzeye, Kütahya’ya bak›-
lacak olursa, bu görevin tabiî bir yürüyüflle ve pek etkili bir flekilde yap›labilece¤i meydan-
dayd›. Halbuki Refet Pafla, gereken yere gitmemifl. Bunun aksi taraf›na, Kütahya’n›n bat›s›-
na de¤il, do¤usuna Alayunt’a gitmifl. Süvari kuvvetleri, 12 Ocak 1921 günü ö¤leye do¤ru Ala-
yunt bölgesine ulaflt›.
Refet Pafla, ‹zzettin Pafla ile görüflmek üzere Kütahya’ya gitti. ‹zzettin Pafla, süvari tümen-
lerinin Kütahya güneyinden, Yellice da¤› bat›s›ndan, tamamen süvariden ibaret olan Ethem
kuvvetlerinin gerilerine gönderilmesini teklif etmifl.
Refet Pafla, iki taraf›n savafl durumu hakk›nda tam bir bilgisi olmad›¤›n› ileri sürerek, böy-
le bir harekete yanaflmam›fl… Refet Pafla, ‹zzettin Pafla kuvvetleri, do¤uya, Porsuk suyu ge-
risine çekilme durumu ile karfl›lafl›rsa, süvarileriyle Kütahya ovas›ndan asilerin yan ve ge-
rilerine taarruzu düflünüyormufl. Atl› asilerin hayvanlar›ndan inip piyade tümenimiz karfl›-
s›nda yaya olarak savaflt›¤› en zay›f durumunda bile üzerine yürümekte karars›zl›¤a düflen
komutan›n, piyade tümenimiz yenilmifl olarak geri çekilirken atlar› üzerinde bulunacak,
manevî güçleri yükselmifl asilerin, hangi yan›na ve nas›l taarruz etmeyi düflündü¤ü, ger-
çekten her asker için üzerinde durup düflünülecek bir meseledir. Böyle fley olamaz! Bu düfl-
man süvarisi, geri çekilmeye mecbur etti¤i piyadeyi b›rak›p Refet Pafla süvarileri üzerine
at›lmayacak m›yd›?
Efendiler, savafl alan›na, top ve tüfek sesine gelen kuvvetin, bir tek tüfek atmadan, savafl-
makta olan kendinden bir kuvvetin yenilmesini beklemesi ve ondan sonra ifl görebilece¤i-
ni sanmas›, yaln›z asker olanlar›n de¤il, en sade görüfllü insanlar›n bile akla yatk›n bulaca-
¤› bir düflünce de¤ildir. Görev ve fedakârl›k, savaflan birliklerin yenilmeden, çekilmeden ba-
flar›s›n› sa¤lamaya çal›flmakla yerine getirilir.
Arkadafl› savafl›rken ve yard›ma muhtaçken, seyirci kalm›fl olan komutanlar, arkadafl›n›n
yenilgisine flahit olabilirlerse de tarihin amans›z tenkit ve suçlamalar›ndan asla kurtula-
mazlar.
‹zzettin Pafla, 11 Ocak 1921 ö¤lesinden 13 Ocak gece yar›s›na kadar devam eden fliddetli ve
kritik çarp›flmalar s›ras›nda, süvari gruplar›n›n da taarruza kat›lmas› zaman›n›n geldi¤ini
Genelkurmay Baflkanl›¤›’na bildirmiflti. Refet Pafla, Güney Cephesi’nden getirtmekte oldu-
¤u 8’inci Tümen yetiflebildi¤i takdirde, 14 Ocak’ta taarruza geçmek niyetinde oldu¤unu, bir-
liklerine bildiriyordu. ‹zzettin Pafla, 11, 12, 13 Ocak günlerinde yaln›z bafl›na düflmanla savafl-
t›ktan sonra, akflam gün batarken yapt›¤› bir karfl› taarruzla asileri yenerek kaçmaya mec-
bur etti. Refet Pafla, muharebeye seyirci kalmak suretiyle büyük bir f›rsat› kaç›rd›; Ethem’e
ve kuvvetlerinin geri çekilmesine elveriflli bir durum yaratt›. 14’üncü gün, emri alt›nda bu-
lunan bütün süvari kuvvetlerini Süvari Tümen Komutanlar›ndan Dervifl Bey’in (Kolordu Ko-
mutan› Dervifl Pafla’d›r) emrine vererek, onu, Ethem’in takibi ile görevlendirdi. Dervifl Pafla,
Afflar’da, özellikle Gediz’de Ethem kuvvetlerinin gerilerine do¤ru, geceleri de yürümek su-
retiyle indirdi¤i korkunç darbelerle Ethem, Tevfik ve Reflit kardeflleri sersem etti. Kuvvet-
lerinin toplanmas›na zaman b›rakmad›. Dervifl Bey, Ethem ve kardefllerini 14 Ocak’tan 22
Ocak’a kadar dokuz gün, nefes ald›rmaks›z›n durmadan takip etmifltir. Sonunda, bütün Et-
hem kuvvetleri esir edilmifl; yaln›z Ethem, Tevfik ve Reflit kardefller, yine bir görev almak
üzere düflman ordugâh›na kaçabilmifllerdir.
Nutuk : s.320, 337, 340, 348.
