421
Hürriyet ve ‹tilâf F›rkas›
21 Kas›m 1911’de Mutedil Hürriyetper-
veran ve Ahrar f›rkalar›n›n, gazeteci Ta-
hir Hayrettin Bey’in çabalar› sonucu bir
araya gelmeleriyle oluflan, II.Meflrutiyet
döneminin en güçlü muhalefet partile-
rinden. Rum, Ermeni, Arnavut, Bulgar,
Arap kökenli mebuslar›n büyük bölümü
ve Meclis-i Mebusan’daki ba¤›ms›zla-
r›n kat›l›m›yla ‹ttihat ve Terakki karfl›-
s›nda güçlü bir muhalefet oluflturdu.
Partinin kurucular› aras›nda ‹smail Hak-
k› Pafla, Abdülhamid Zehravi, Dr.Daga-
varyan, Mustafa Sabri Efendi, Dr.R›za
Nur, Müflir Fuad Pafla, Damat Ferit Pa-
fla ve Miralay Sad›k Bey bulunuyordu.
Baflkanl›¤a getirilen Damat Ferit Pafla
bir süre sonra sa¤l›k sebebiyle ayr›l›nca
yerine Müflir Fuad Pafla getirildi. Farkl›
kesimlerden gelen ve farkl› ç›karlar› sa-
vunan kiflilerin bir araya gelmesiyle
olufltu¤undan f›rka program›nda, Os-
manl›c›l›k, ademimerkeziyetçilik, te-
flebbüs-i flahsî (özel giriflimcilik), mefl-
rutiyetçilik ve liberal ekonomiden yana
olundu¤u belirtildi. F›rka, s›ras›yla Tefl-
kilât, Takdirat, Teminat, Merih, Hem-
rah, Islâhat, fiehrah, ‹fham gazetelerini
yay›mlad›. F›rka üyelerinden Lütfü Fik-
ri, R›za Tevfik, Dr.R›za Nur, Mustafa
Sabri ve Ref’i Cevad (Ulunay) yaz›la-
r›yla, ‹ttihat ve Terakki’yi y›pratmaya
çal›flt›lar. 23 Ocak 1913’teki Bab›âli
bask›n›ndan sonra da¤›lmaya bafllad›.
11 Haziran 1913’te Sadrazam Mahmud
fievket Pafla’n›n öldürülmesinden sonra,
f›rka üyelerinden baz›lar›, olayla ilgisi
görülerek tutukland›. Yarg›lamalar so-
nucu bir k›sm› idam edildi ya da Si-
nop’a sürüldü; baz›lar› ise Avrupa’ya
kaçt›. I.Dünya Savafl›’n›n son günlerin-
de ‹ttihat ve Terakki’nin iktidardan ay-
r›lmas› üzerine 14 Ocak 1919’da yeni-
den faaliyete geçti. F›rkan›n yeni kuru-
cular› aras›nda Müflir Nuri Pafla, Zeki
Pafla, Seyit Abdülkadir Efendi, Mustafa
Sabri Efendi (fieyhülislâm), Ali Kemal
Bey, Refik Halid (Karay) ve R›za Tev-
fik (Bölükbafl›) yer ald›. ‹ngilizlerin des-
te¤ini de alarak Anadolu’daki Millî Mü-
cadele Hareketi’ne karfl› cephe olufltu-
ran F›rka’y› destekleyen Alemdar ve
Peyam-› Sabah gazeteleri, Mustafa Ke-
mal Pafla aleyhine yaz›lar yay›mlay›p
Millî Mücadele karfl›t› ayaklanmalara
destek verdi. Partinin kurucusu ve bafl-
kan› Miralay Sad›k Bey’in önderli¤inde
Anadolu hareketine karfl› ç›kan Hürriyet
ve ‹tilâf F›rkas›, Anadolu’da Millî Mü-
cadele yanl›lar›n›n güçlenmesi karfl›s›n-
da, giderek zay›flad›. Bu arada, Sevr
Antlaflmas›’n› onaylayan “Saltanat fiû-
ras›” üyelerinin tamam› Hürriyet ve ‹ti-
lâf F›rkas›’na mensup oldu¤undan Kur-
tulufl Savafl› sonlar›na do¤ru, Hürriyet
ve ‹tilâf F›rkas› üyeleri ‹stanbul’da halk-
tan tepki almaya bafllay›nca, üyelerden
Ali Kemal, R›za Tevfik (Bölükbafl›),
Cenab fiahabeddin, üniversitedeki gö-
revlerinden uzaklaflt›r›ld›. Millî Müca-
dele’nin zaferle sonuçlanmas›ndan son-
ra, f›rkan›n önde gelen üyeleri yurt d›fl›-
na kaç›nca Hürriyet ve ‹tilâf F›rkas› da-
¤›ld›. Kurtulufl Savafl› sonunda üyeleri-
nin pek ço¤u “Yüzellilikler” listesine
al›narak yurt d›fl›na gönderildi.
Hürriyet ve ‹tilâf F›rkas›
(...) Verdi¤im talimattaki esaslar› kötüye kullanacak kadar ustal›k
gösterenler de oldu. Söz gelifli Sinop’a yeni atanan bir mutasarr›f,
orada yap›lan gösterileri kendisi yönetiyor ve miting kararlar›n› ken-
disi yaz›p halka imza ettirdi¤ini söylüyor ve bize de bir örne¤ini gön-
deriyor. Bu zat›n, zavall› halka gürültü pat›rt› aras›nda imza ettirdi¤i
uzun yaz›lar içinde flu sat›rlar gizleniyordu: “Türkler ilerleyip gelifle-
medi; Avrupa medeniyet esaslar›n› kabul edemedi ve benimseyeme-
di ise, bu da flimdiye kadar iyi bir yönetime kavuflamam›fl olmas›n-
dan ileri gelmifltir. Türk milleti, ancak kendi padiflah›n›n saltanat ve
hâkimiyeti alt›nda olmak flart›yla, Avrupa’n›n himaye ve kontrolü al-
t›nda kurulacak bir yönetim flekli ile yaflayabilir.”
(.........)
‹tilâf ve Hürriyet Cemiyeti de düflmanlarla birlikte Anadolu’da milli
davaya karfl› örgütlenmek üzere yetmifl befl kifli kadar göndermifl. Bu
haber al›nd›. Kolordular›n dikkati çekildi.
(.........)
Efendiler, Amasya’da görüflmelere bafllad›¤›m›z 20 Ekim günü, al›nan
bilgilerin özeti fluydu: ‹stanbul’da, Hürriyet ve ‹tilâf Partisi, Askerî Ni-
gâhban Cemiyeti ve Muhipler Cemiyeti bir blok kurdular. Bu blokla,
Ali Kemal ve Sait Molla gibi kimseler, az›nl›klar› sürekli olarak Kuvâ-
yi Milliye aleyhine k›flk›rtmaya bafllad›lar. Rum ve Ermeni patrikleri,
Kuvâ-yi Milliye aleyhine ‹tilâf Devletleri temsilcilerine baflvurdular.
Ermeni Patri¤i Zaven Efendi, Neologos gazetesinde yay›mlad›¤› bir
mektupla, son Millî Mücadele hareketinden dolay› Ermenilerin göç
etmekte olduklar›n› ilân etti.
Nutuk : s.17, 166, 178.
M‹LLÎ MÜCADELE BAfiLANGICINDA HÜRR‹YET VE ‹T‹LÂF FIRKASI
Yak›n tarihimizin, ‹kinci Meflrutiyet’ten Mütareke’ye kadar
olan süresi içinde, siyasî tarihimizde rol oynam›fl iki büyük parti
vard›.
‹ttihat ve Terakki Partisi’ne muhalif olarak ve bu partinin bün-
yesinden koparak kurulmufl olan Hürriyet ve ‹tilâf Partisi, kurucu-
su Miralay (Albay) Sad›k Bey’in, Millî Mücadele ve bu mücadeleyi
bafllatan ve yürütenler hakk›ndaki tutum ve davran›fllar› konusun-
da, yay›mlanm›fl belli bafll› eserlerde çok az ve eksik bilgi vard›r.
Baflta parti lideri Sad›k Bey oldu¤u halde bu partiye mensup birçok
kimsenin “150”likler listesine al›narak uzun süre yurt d›fl›nda sür-
gün hayat› yaflamalar›n›n nedenini ve koyu partizanl›¤›n kendileri-
ne ve memlekete ne kadar zarar verdi¤i, afla¤›da çevirisini suna-
ca¤›m›z iki belgede görülecektir.
Baflbakanl›k Arfliv Genel Müdürlü¤ü arflivlerinde mevcut olan
belgelerden Hürriyet ve ‹tilâf Partisi Baflkan› Sad›k Bey’in 28 Ekim
1335/10 Kas›m 1919 tarihinde Sadarete (Baflbakanl›¤a) sundu¤u bir
dilekçe ile ayn› tarihi tafl›yan 30 maddeli esbab-› mucibe ve istek-
ler listesi fotokopilerini ve çevirilerini sunuyoruz.
Millî Mücadele’yi bafllatan ve yönetenlerin bask›s› ve bütün
milletin direnifli ile 30 Eylül 1919 tarihinde Damat Ferit Pafla Kabi-
nesi istifa etmifl, yeni kabineyi Ali R›za Pafla kurmufltu. Ali R›za Pa-
fla Kabinesi, kurulduktan sonra Anadolu ile hemen temasa geçmifl,
Salih Pafla Hey’eti arac›l›¤›yla Kuvâ-yi Milliyecilerle anlaflm›fl ve bu
anlaflma ›fl›¤›nda milletvekili seçimi haz›rl›klar›na bafllam›flt›. Afla-
¤›da sunaca¤›m belgede Albay Sad›k Bey, partisinin, yap›lacak olan
seçimlere hangi sebeplerden kat›lmad›¤›n› bildirmektedir.
▲
HÜRR‹YET VE ‹T‹LÂF FIRKASI
ATATÜRK’ÜN
ANLATIMIYLA
NUTUK’TA
