Hâkimiyet-i Milliye, Son Posta, Yeni
As›r, Milliyet, Ankara Postas›, Yedi-
gün, Ülkü, Tasvir-i Efkâr, Hürriyet ve
Yeni Gazete’de muhabir, yazar ve sek-
reter olarak çal›flt›. Matbuat UmumMü-
dürlü¤ü’nde görev ald›; ‹ç Matbuat
Umum Müdürlü¤ü yapt›. Radyo Mec-
muas›’n› yönetti. Kurdu¤u ‹skit Yay›-
nevi’nde Ayl›k Ansiklopedi’yi ç›kard›
(1944-1950); Resimli Tarih (1950-
1957), Resimli Yeni Tarih dergilerini
yay›mlad›. ‹stanbul Üniversitesi Gaze-
tecilik Enstitüsü’nde ö¤retim üyeli¤i
yapt› (1950-1951). Bas›n tarihiyle ilgili
araflt›rmalarda bulundu.
Bafll›ca eserle-
ri:
Birinci Bas›n Kongresi
(1936),
Ter-
cüman-› Ahval ve Agâh Efendi
(1937),
Türkiye’de Matbuat Rejimleri
(1939),
Türkiye’de Neflriyat Hareketleri Tarihi-
ne Bak›fl
(1939),
Türkiye’de Matbuat
‹dareleri ve Politikalar›
(1943),
Amme
Efkâr› ve ‹lk Gazetelerimiz
(1959),
Ba-
s›nda 60 Y›l
(1970).
‹slâm ‹htilâl Cemiyetleri ‹ttihad›
Eylül 1920’de toplanan Bakû Do¤u
Halklar› Kurultay› öncesi baflta Enver
Pafla olmak üzere eski ‹ttihat ve Terakki
üyelerince Rusya’daki Türklerin ve bü-
tün ‹slâm ülkelerinin yarar›na hizmet
görmek amac›yla Moskova’da kurulan
örgüt. Bafllang›çta Moskova’da bulunan
cemiyetin baflkan› Enver Pafla, Ber-
lin’de bulunan Genel Sekreter M. Ziya
Bey ve Sayman Üye Kâmil Bey (Enver
Pafla’n›n kardefli) taraf›ndan yönetildi.
Enver Pafla’n›n kendi yazd›¤› bir mektu-
ba göre, örgütün genel merkez üyeleri,
baflkan Enver Pafla, sekreter Ziya Bey,
sayman ‹brahim Tâli Bey, Halil Pafla,
Sami Bey, Azmi Bey ve Seyfi Bey’dir.
Bunun d›fl›nda her do¤u ulusundan birer
üyenin yer ald›¤› örgütte M›s›r ad›na
Dr.Fuat Bey, Suriye ad›na fiekip Arslan
Bey, Kuzey Afrika ad›na Muhammed
Yasin Hamza Bey, Hindistan ad›na Be-
reketullah Efendi ve Cemal Pafla görev
ald›lar. Örgütün murahhas azas› olarak
Talât Pafla, Berlin’de; Baba fiakir Bey,
Bakû’de bulunuyordu. Örgütün progra-
m› özetle, “Emperyalistler ve kapitalist-
ler taraf›ndan ezilip tutsak edilen ve kö-
le gibi kullan›lmakta olan ‹slâmlar›, bafl-
ta Türkiye olmak üzere tutsakl›ktan kur-
tarmak ve kendi ulusal uygarl›klar› çer-
çevesinde özgür ve ba¤›ms›z olarak ya-
flamas›n› sa¤lamak ve yazg›lar›na sahip
ve egemen k›lmakt›r.” fleklindeydi. Ör-
güt yap›s›, bir genel merkez, çeflitli ülke-
lerde birer özerk merkez ve yeteri kadar
flube biçimindeydi. Enver Pafla, 15
A¤ustos 1920’de Moskova’ya vard›ktan
on gün sonra, Mustafa Kemal Pafla’ya
yazd›¤› mektupta, ‹slâm ‹htilâl Cemiyet-
leri ‹ttihad›’ndan söz etti. Mektup Mus-
tafa Kemal Pafla taraf›ndan genel olarak
onayland›ysa da iki noktaya dikkat çe-
kildi: Örgütün merkezinin “Rusya’da
m›, yoksa tarafs›z bir ülkede mi olmas›-
n›n” düflünülmesi gerekti¤i ve çal›flma-
lar›n “Panislâmizm biçiminde görünme-
sinin, Ruslar› kuflkuya düflürmemesi
için daha çok ‹ngiltere’ye yönelik bir
antiemperyalist hareket olarak ortaya
konmas›n›” sal›k verdi. Bakû Kurulta-
y›’ndan sonra iki eski ‹ttihat ve Terakki
önderi, Küçük Talât (Muflkara) ve Nail
Beyler Ekim 1920 sonlar›nda Do¤u
Cephesi karargâh›na gelerek Kâz›m Ka-
rabekir Pafla’ya, Enver ve Halil Paflalar-
dan birer tavsiye mektubuyla birlikte
“Büyük Millet Meclisi ve Kuvâ-yi ‹cra-
iyye Reisi Mustafa Kemal Pafla Hazret-
lerine” diye bafllayan bir raporun örne¤i-
ni sunup Bakû Kongresi’ni de¤erlendir-
dikten sonra yurt çap›nda bir siyasî ör-
gütlenmeye gitme zorunlulu¤unu vur-
gulad›lar. Nitekim ayn› dönemde ‹ttihat
ve Terakki’nin yeniden örgütlenme ça-
l›flmalar› sürmekteyken 1921 ilkbaha-
r›nda Moskova’da bir ‹slâm ‹htilâl Ce-
miyetleri ‹ttihad› Kongresi topland›. Bu
s›rada ‹ttihad’›n Türkiye ile ilgili bölü-
müne Halk fiûralar F›rkas› ad› verildi. ‹t-
tihat ve Terakkiciler, yeni bir programla
ortaya ç›k›p Anadolu’da örgütlenme ça-
l›flmalar›n› yo¤unlaflt›rd›lar. Bu dönem-
de Enver Pafla ile Mustafa Kemal Pafla
ve Resmî Türkiye Komünist F›rkas› ara-
s›nda yaz›flmalar devam etti. May›s
ay›nda Mustafa Kemal Pafla, arkadaflla-
r›na yollad›¤› flifreli telgraflarla, bu du-
rumdan endiflelendi¤ini; bu çerçevede
10 May›s’ta, Trabzon’da bulunan Halil
Pafla’n›n s›n›rd›fl› edilmesini, 22 Ma-
y›s’ta, Enver Pafla’n›n Anadolu’ya gir-
memesi için önlem al›nmas›n› Kâz›m
Karabekir’den istedi. Bu durum karfl›-
s›nda Halk fiûralar F›rkas›’n›n Anado-
lu’da örgütlenmesi kesintiye u¤rad›. En-
ver Pafla, 16 Temmuz’da Mustafa Ke-
mal Pafla’ya tehdit dolu bir mektup yaz-
d›ktan sonra Batum’a gelip Anadolu’ya
girme haz›rl›klar›na bafllad› ve 5 Eylül
1921’de Halk fiûralar F›rkas›’n›n genel
kongresini toplad›. Sakarya’da Ulusal
Kurtulufl Savafl›’n›n kazan›lmas› üzerine
Anadolu’ya gelmekten vazgeçen Enver
Pafla, 19 Eylül’de Batum’dan ayr›l›p
Türkistan’a geçti. Bir süre ortalarda gö-
rünmedi ve 14 Haziran 1922’de Derbent
bölgesine taarruza geçtikten sonra 11
A¤ustos 1922’de Afganistan’a do¤ru
çekilirken dar bir geçitte Sovyet kuvvet-
lerince s›k›flt›r›larak öldürüldü. Türki-
ye’ye yönelik faaliyeti d›fl›nda Cemal
Pafla’n›n Afganistan’daki etkinli¤inden
baflka fazla bir varl›k gösteremeyen ‹s-
lâm ‹htilâl Cemiyetleri ‹ttihad›, bir süre
sonra da¤›ld›.
‹smail Canbulad
1880 ‹stanbul
13 Temmuz 1926 ‹stanbul
‹kinci TBMM ‹stanbul milletvekili.
1899’da Harp Okulu’nu bitirdikten son-
454
‹slâm ‹htilâl Cemiyetleri ‹ttihad›
Mustafa Kemal’e suikast girifliminde bulunmakla suçlanarak ‹zmir’de idam edilen ‹smail
Canbulad, Ankara ‹stiklâl Mahkemesi’ndeki duruflmas› s›ras›nda.
