t›ndaki Irak’a b›rak›lmas›na karar verdi
(1925) ve daha sonra Türkiye ile ‹ngilte-
re aras›nda imzalanan Ankara Antlafl-
mas›’yla (5 Haziran 1926) kesin olarak
Irak’a b›rak›ld› ve yap›lan antlaflma ge-
re¤i, Irak’›n Musul petrollerinden sa¤la-
yaca¤› kâr›n yüzde onunun 25 y›l sürey-
le Türkiye’ye verilmesi kararlaflt›r›ld›.
Musul Meselesi
Lozan Antlaflmas›’ndan sonra Musul’un
gelece¤i konusunda Türkiye Cumhuri-
yeti ile ‹ngiltere aras›nda ortaya ç›kan si-
yasî sorun. Avrupal›lar, 19.yüzy›l›n ilk
yar›s›ndan bafllayarak tarihî ve dinî ne-
denler, daha sonra da zengin petrol ya-
taklar› nedeniyle Musul’la ilgilenmek-
teydiler. I.Dünya Savafl› sonras›nda böl-
ge, ‹ngiliz iflgali alt›na girdi. Türkler
Musul’u Misak-› Millî s›n›rlar› içinde
kabul ettiler. Musul yak›nlar›ndaki Re-
vandiz Bölgesi’nde 1922 y›l› Haziran
ay›nda bir askerî direnme harekât› baflla-
t›l›p ‹ngilizlerle çat›flmaya girilmesine
ra¤men Lozan’da bir sonuç al›naca¤›n›
uman Türkiye, bu harekâta son verdi
(May›s 1923). Lozan Bar›fl Antlaflma-
s›’nda Türkiye ile Irak aras›ndaki s›n›r
konusunda, dolay›s›yla Musul’un gele-
ce¤i konusunda kesin bir anlaflmaya va-
r›lamad›. Antlaflmaya, konunun daha
sonra iki ülke aras›nda görüflmelerle çö-
zülece¤i yolunda bir madde kondu. Bu
madde uyar›nca 19 May›s 1924’te ‹stan-
bul’da bafllayan görüflmelerde soruna bir
çözüm bulunamad›¤›ndan konu Millet-
ler Cemiyeti’ne götürüldü. Milletler Ce-
miyeti’ndeki görüflmelerde Türkiye,
Musul’da plebisite taraftar oldu¤unu
aç›klad›. ‹ngiltere ise bölge halk›n›n çok
cahil oldu¤unu ileri sürerek plebisite ya-
naflmad›. Milletler Cemiyeti, 16 Aral›k
1925’te Musul’un, ‹ngiltere mandas›n-
daki Irak’a b›rak›lmas›na karar verdi. Bu
karar, Türk resmî çevrelerince tepkiyle
karfl›land›ysa da Musul’un geri al›nmas›
için bir giriflimde de bulunulmad›. Böl-
genin statüsü, 5 Haziran 1926’da ‹ngilte-
re ile Türkiye aras›nda imzalanan bir ant-
laflmayla kesinlik kazand› ve Türkiye ile
Irak aras›nda bugünkü s›n›r çizildi. Mu-
sul üzerindeki tüm haklar›ndan vazgeçen
Türkiye’ye 25 y›l süreyle Musul petrol-
lerinden %10 pay verilmesi kararlaflt›r›l-
d›. Türkiye, daha sonra bu pay›n› 500 bin
‹ngiliz Sterlini karfl›l›¤› devretti.
644
Musul Meselesi
Musul sorunuyla ilgili olarak Berlin’de gösteri yapan Türkler.
MUSUL SORUNU
«Burada önemli bir noktay› belirtmek gerekirse, üyesi dahi ol-
mad›¤› Milletler Cemiyeti’nin ald›¤› kararlar çerçevesinde, Türkiye
Cumhuriyeti yukar›da belirtilen flartlar› kabul ederek Musul’daki
haklar›ndan, D›fliflleri Bakan› Tevfik Rüfltü (Aras) Bey’in ifadeleriy-
le “ba¤r›na tafl basarak” feragat etmek durumunda kalm›flt›r.
Ömer Kürkçüo¤lu’nun da belirtti¤i gibi, ‹ngiltere’nin Musul
meselesinde yukar›da ifade edilen bu tavr› karfl›s›nda Türkiye’nin
d›fl politika meselesindeki yaln›zl›¤›, Musul’un kaybedilmesinde
öne ç›kan önemli bir nedendir. Bu yaln›zl›k bir müddet sonra Mil-
letler Cemiyetinde de görülmüfltür.(1)
Nitekim, Misak-› Millî s›n›rlar› içerisinde bir Türk vilâyeti ola-
rak kabul edilen Musul vilâyetinin terk edilmesi olay› bas›nda çe-
flitli tart›flmalara neden oldu. Türk milletinin kolay kolay kabul
edemeyece¤i bir sonuç olan bu hâdiseyi dönemin Türkiye Cumhu-
riyeti D›fliflleri Bakan› Tevfik Rüfltü (Aras) Bey, 7 Kas›m 1926 tari-
hinde Türkiye Büyük Millet Meclisi kürsüsünde Musul meselesi ko-
nusunda Türkiye’nin yapt›¤› fedakârl›klardan bahsederken flunlar›
söylemifltir:(2)
“Yak›n fiarkta bafll›ca hürmeti temsil eden Türkiye Cumhuri-
yeti, en esasl› mihveri medenî milletlerin siyaseti aras›nda bir in-
tizam unsuru ve terakki olarak çal›flmakta oldu¤undan cihan›n ve
yak›n flark›n sulh ve huzuru ve Irak’›n istiklâl ve saadeti ad›na Bü-
yük Britanya ‹mparatorlu¤u ile iliflkilerimizi normal bir hâle getir-
mek için yegâne problem olan bu arazi meselesinde fedakârl›klara
katland›k.”
Musul meselesi konusunda son CHP Kurultay›nda söz alan
Mustafa Kemal Pafla, geliflmeleri de¤erlendirirken flunlar› aç›kla-
m›flt›r:
“‹lk bak›flta Musul meselesi bir hudut ve belki de petrol anlafl-
mazl›¤› olarak görülmektedir. Ne var ki, Milletler Cemiyeti bu ve-
sile ile bir karara vard›¤›na göre, mesele yeni ve önemli bir boyut
daha kazanm›flt›r. Bu da Musul meselesi dolay›s›yla, Avrupa dev-
letlerinin fiark milletlerini ezmek arzusundan vazgeçmediklerinin
aç›kça ve kesinlikle belli olmas›d›r. Meseleye bu aç›dan bak›l›nca
bizim için ehemmiyetinin yan› s›ra Musul meselesi, bütün fiark mil-
letlerinin de gözlerini açarak fiark için yeni devre idrak edildi¤ini
göstermifltir. Milletler Cemiyeti’ni ve onun Musul meselesine bak›fl
aç›s›n› tart›fl›rken bir arkadafl›m›z memnuniyet verici bir teklif ge-
tirmifltir: Bu da, fiark’› Avrupa tahakkümünden korumak üzere Do-
¤u Milletler Cemiyeti yerine bir araya gelmesidir. Baz›lar›m›z fiark
milletlerinin henüz böyle bir ittifaka haz›r olmad›¤›n› düflünebilir.
Ancak son bir y›ld›r fiark’›n geri kalm›fl milletlerinin bafl›na gelen-
ler, onlara bir as›rl›k tecrübe kazand›rmam›fl m›d›r?”(3)
Türk ‹stiklâl Harbi ile paralel giden Musul’a yönelik askerî hare-
kât, Lozan bar›fl görüflmeleri süreci bafllay›nca, TBMM Hükûmetince
ertelenmek durumunda kald›. Lozan sürecinde ise, önce toprak ta-
lebimizi, sonra petroller üzerinde hisse sahibi olma ›srar›m›z› terk
ettik. Y›ll›k belirli bir mebla¤ ödenmesine raz› olaca¤›m›z› bildirdik.
‹ngiltere, bu durumu, kaç›r›lmaz bir f›rsat olarak de¤erlendiriyordu.
Türkiye Cumhuriyeti öylece ikili antlaflmaya imza att›.»
1) Ömer Kürkçüo¤lu, Türk ‹ngiliz ‹liflkileri (1919-1926), Anka-
ra 1978, s.301.
2) TBMM.ZC., II. Devre, c. 26, s. 165; ayr›ca bk., Zekeriya
Türkmen, Ayn› makale, s. 77.
3) Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 185.
Kaynak : Zekeriya Türkmen, Musul Meselesi, s.97.
