AFR‹KA
11
bilecek birkaç kurulufl vard›r. Bunlardan devlete ait olan dördü
pamuklu dokuma, süt ürünleri, tütün ve çimento iflkollar›nda;
özel kesime ait olan› ise madenî eflya iflkolunda etkinlik göste-
rir. ‹l merkezi Ad›yaman, Malatya Da¤lar›’n›n (Güneydo¤u To-
roslar) güney etekleri önünde kurulmufltur. Ad›yaman, Orta
Ça¤’da kurulan bir kenttir. Kesinlik kazanmamakla birlikte, bir
‹lk Ça¤ kentinin yerine kurulmufl olabilece¤i görüflü de hâkim-
dir. Kuruldu¤u dönemde ad› H›sn Mansur olan kentin bu ad›n›n
Emevî kumandanlar›ndan Mansur bin Câvana’dan geldi¤i söy-
lenir. Müslümanl›¤›n ilk devirlerinde, devleti Bizans’a karfl› ko-
ruyan önemli kalelerden biriydi. 10. yüzy›ldan 16. yüzy›l›n bafl›-
na kadar Bizansl›lar›n, Haçl›lar›n, Selçuklular›n, Memlûklerin
egemenli¤inde yaflad›. 1516’da I. Selim taraf›ndan Osmanl› top-
raklar›na kat›ld›. Türkler kentin hem eski ad›n› kulland›lar, hem
de “Ad›yaman” dediler.
ADLÎ TIP,
hukuk ve ceza mahkemelerinde görülen davalarda
t›pla ilgili gerçekleri ayd›nlatan t›p dal›. Hukuk davalar›nda iyiyi
kötüyü ay›rma ya da mal›n› ve hakk›n› kullanma gücünün takdi-
ri, k›s›t alt›na al›nma ya da k›s›ttan kurtulman›n saptanmas›, ev-
lili¤in geçersizli¤i ya da boflanma nedenlerinin araflt›r›lmas›,
soy davalar›nda ileri sürülen babal›k iddias›n›n araflt›r›lmas›,
ölüm biçimi ve ölüm zaman›n›n saptanmas› gibi sorunlarla u¤-
rafl›r. Ceza davalar›ndaysa ›rza geçme, k›zl›k bozma, çocuk dü-
flürme, yaralama ya da öldürme eylemlerinde adlî t›bb›n el koy-
mas› istenir. Öldürülenin muayenesi ve otopsisi de adlî t›bb›n
görevleri aras›ndad›r. Adli t›p, Avrupa’da 17. yüzy›lda bir bilim
dal› olarak kabul edildi. Türkiye’de ilk adlî t›p müessesesi 1917
y›l›nda ‹stanbul’da kuruldu. T›p ve hukuk fakültelerinde adlî t›p,
ders olarak okutulmaktad›r.
ADRENAL‹N,
böbreküstü bezlerince salg›lanan hormon. ‹lk
kez 1901 y›l›nda Takamine taraf›ndan elde edilen bu hormon,
organizmada sempatik sinir sisteminin kimyasal ileticisi olarak
görev yapar. Gözbebeklerinin büyümesi, akci¤er bronfllar›n›n
genifllemesi, kalp ve nabz›n h›zl› atmas›, karaci¤erdeki glikoje-
nin glikoza dönüflmesi, damarlar›n kas›lmas› ve kan›n kaslara
gönderilmesi gibi etkilerde bulunur. Ast›m krizlerinde bronfllar›
geniflletmek, ayr›ca tansiyonu yükseltmek için ve Addison has-
tal›¤›n›n tedavisinde kullan›l›r. Baz› lokal enestezi ilâçlar›n›n bi-
lefliminde de adrenalin vard›r.
AFGAN‹STAN,
(Afganca: Da Afganistan Dimukratik Com-
huriyat; Fr.: République d’Afghanistan; ‹ng.: Republic of Afga-
nistan), Bat› ve Orta Asya aras›nda, yüzy›llardan beri Hint, ‹ran,
Çin ve Sovyetler Birli¤i’ni birbirine ba¤layan yollar üzerinde bu-
lunan ülke. Bat›da ‹ran, kuzeyde Bat› Türkistan, do¤u ve güney-
de Pakistan ile s›n›rlan›r. Ayr›ca kuzeydo¤uda, yaklafl›k 100 km.
uzunlu¤unda dar bir s›n›rla Çin’in Do¤u Türkistan bölgesiyle
komfludur. Bafll›ca kentleri: Baflkent Kâbil (1.179.341), Kande-
har (205.177), Herat (159.804), Baglan (111.000). Da¤lar, derin
vadilerle parçalanm›fl platolar ülkenin en genifl bölümünü kap-
lar. Çok fliddetli karasal iklime sahiptir. Yaz ve k›fl ortalamalar›
aras›nda büyük fark vard›r. Y›ll›k ya¤›fl tutarlar› azd›r. Özellikle
güneybat›s› çöl koflullar› alt›ndad›r. Bu nedenle ço¤u Amuderya
ve ‹ndus’un kollar› olan akarsular›n›n rejimleri düzensizdir. Nü-
fus, etnik yap›s›yla oldukça kar›fl›kt›r: Pefltular (%60), Tacikler
(%25-30), Özbekler (%5). Ülkenin ulafl›m özellikleri çok yeter-
sizdir. Karayolu a¤› son y›llarda yeni yeni kurulmakta ve mo-
dernleflmekte, 1955’ten beri bafll›ca kentleri birbirine ba¤layan
havayolu ulafl›m› gittikçe geliflmektedir. Kâbil ve Kandehar’da
birer uluslararas› havaliman› vard›r. Ekonomi hemen hemen tü-
müyle tar›ma ba¤l›d›r. Çal›flan nüfusun %90’› tar›mla u¤rafl›r.
Göçebelik ve yaylac›l›k yayg›nd›r. Afganistan, ticaret yollar›n›n
kavflak noktas›nda bulunmas›ndan dolay› eski ça¤lardan beri
pek çok ak›nlara u¤rad›.
AF‹FE JALE
(1902 ‹stanbul - 1941 ‹stanbul), ilk Müslüman
Türk kad›n tiyatro oyuncusu. Cumhuriyet’in ilân edilmesinden
önce Darülbedayi’ye girdi (1918). ‹ki y›l sonra ilk kez Apollon
Tiyatrosu’nda “Yamalar” adl› oyunda sahneye ç›kt› (1920). Da-
ha sonra rol ald›¤› “Tatl› S›r” adl› oyun sahnelenirken, oyunda
bir Müslüman kad›n›n oynad›¤› ihbar edilince tiyatroyu polis
bast› ve Afife Jale hakk›nda kovuflturma aç›ld›. 1921’de fiehre-
maneti’nce Müslüman kad›nlar›n sahneye ç›kmas› yasaklan›nca
Afife Jale, Darülbedayi’den ç›kar›ld›. Bu olaydan sonra bir süre
Burhanettin Tepsi ile çal›flt›, Yeni Tiyatro, Millî Sahne ve Türk
Tiyatrosu’nda sahnelenen oyunlarda rol ald›. Besteci Selahattin
P›nar’la k›sa süren bir evlilik yapt›. Uyuflturucu ba¤›ml›l›¤› ne-
deniyle yaflam›n›n son y›llar›n› Bak›rköy Ak›l ve Sinir Hastal›k-
lar› Hastanesi’nde geçirdi ve orada öldü.
AF‹fi,
bir fleyi duyurmak, tan›tmak ya da propagandas›n› yap-
mak amac›yla herkesin görebilece¤i yerlere yap›flt›r›lan, ço¤u
resimli ilân. Eski Yunan ve Roma’da oldu¤u kadar Do¤u ülkele-
rinde de duvarlara resmî yaz›lar, hatta resimli duyurular asma
al›flkanl›¤› vard›. Fakat k⤛t üzerine bas›l› afifllerin kökeni, 15.
yüzy›la dayan›r. Bilinen en eski afifl, el yazmas›d›r, Meryem Ana
resmiyle süslüdür ve Fransa’da kilise kap›lar›nda yard›m topla-
ma izniyle ilgilidir (1454).
AFOROZ,
Hristiyanl›kta bir müminin çi¤nedi¤i dinî yasak
yüzünden kilise toplulu¤u d›fl›na at›lmas›. Yunanca “Aphorize-
in” sözcü¤ünden bozularak yayg›nlaflan deyimi ilk kez Yahudi-
ler kulland›lar. Daha çok “din d›fl›na ç›karma” anlam›na gelmek-
le birlikte “lânetleme” anlam› da tafl›r.
AFR‹KA,
30.365.700 km 2 ’lik yüzölçümüyle yeryüzündeki
kara alanlar›n›n beflte birini oluflturan, dünyan›n üçüncü büyük
k›tas›. Toplam nüfusu yaklafl›k 683.021.000’dir (1994, tahminî).
K›y›lar›nda girinti ve ç›k›nt›s› az, kitlesel, genifl k›sm› yaylalarla
kapl› bir k›ta olan Afrika’n›n en kuzey noktas› Blanc Burnu’ndan
(37º14’ Kuzey enlemi), en güney noktas› Agulhas Burnu’na ka-
dar (34º51, Güney enlemi) boyu 8.000 km.’dir. Ekvatorun iki ya-
n›nda yay›l›r. Kuzey yar›kürede kalan k›sm› genifltir (bat›da Ver-
de Burnu’ndan, do¤uda Hafin Burnu’na kadar 7.400 km.), güney
yar›kürede kalan k›sm› ise, güneye inildikçe daral›r. Avrupa’dan
Cebelitar›k Bo¤az› (en dar yerinde 14 km.), Asya’dan, 1869’da
bir kanalla yar›lan Süveyfl K›sta¤› ile ayr›l›r. Öteki yönlerde Ak-
deniz, Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu’yla çevrelenir. Ortala-
ma yüksekli¤i 750 m. olan Afrika, fizikî co¤rafya bak›m›ndan sa-
