Tunceli Vilâyeti’nin ‹daresi
Hakk›nda Kanun
1930’lardaki Dersim (Tunceli) ayaklan-
malar›ndan sonra 1935’te ç›kar›lan,
Tunceli ve havalisinin özel bir statüyle
yönetilmesine iliflkin yasa. “Dersim Ka-
nunu” olarak da bilinir. 2 Ocak 1936’da
yürürlü¤e giren yasaya göre, Tunceli ili-
ne Dördüncü Umumî Müfettifl s›fat›yla
bir askerî vali atanmas› kararlaflt›r›ld›.
Askerî valiye, gerekli gördü¤ü durum-
larda ilde yaflayanlar› bir yerden bir ye-
re gönderebilme ve isterse il s›n›rlar›
içinde oturmalar›n› yasaklayabilme yet-
kisi tan›nd›. Yasan›n ç›kmas›ndan önce
1935’te Dersim’in ad› Tunceli olarak
de¤ifltirildi ve yeniden il yap›ld›. Yeni
yasaya göre, Tunceli, Bingöl, Elâz›¤ ve
Erzincan illerini de içine alan bölgeye
Korgeneral Abdullah Alpdo¤an vali
olarak atand›. Bölge koflullar›n›n düzel-
tilmesi için bafllat›lan imar çal›flmalar›
s›ras›nda baz› uygulamalara karfl› ç›kan
afliretlerin ayaklanmas› iki y›l sürdükten
sonra çat›flmalar kanl› bir flekilde bast›-
r›ld›. Dört y›l için ç›kar›lan yasa, çeflitli
ek yasalarla bir süre uzat›ld›ktan sonra 1
Ocak 1947’de kald›r›ld›.
Turanc›l›k
Kurtulufl Savafl› öncesi, çeflitli ülkelerde
yaflayan Türkleri bir yurt ve bir bayrak
alt›nda toplamay› amaçlayan siyasî
ak›m. 19.yüzy›l›n ilk yar›s›nda Bat›’da
geliflme gösteren ulusçuluk ak›m› yan›
s›ra Osmanl›c›l›k ve ‹slâmc›l›k ak›mlar›-
na alternatif olarak ortaya ç›kt›. Bu dö-
nemde, Balkanlar’da ve Rusya’da yo-
¤unlaflan Panislâvizm, özellikle Rus-
ya’daki Türk as›ll› topluluklar› olumsuz
yönde etkiledi. Orta Asya’da Türklerin
toplu halde yaflad›klar› yerlere Rus göç-
menlerinin yerlefltirilmesi, Türkler ara-
s›nda bir ulusçuluk ak›m›n›n do¤mas›na
yol açt›. Türklerin din ve dil birli¤inin
korunmas› yolunda K›r›m’da Gasp›ral›
‹smail, Azerbaycan’da Ahmet A¤ao¤lu,
bu yoldaki ilk çal›flmalar› bafllatt›lar ve
II.Meflrutiyet’in ilân›ndan (1908) sonra
Osmanl› ayd›nlar› aras›nda genifl bir ta-
raftar toplad›. Osmanl› Devleti’nin Bal-
kanlar’daki topraklar›n› tümüyle yitir-
mesiyle sonuçlanan Balkan Savafl›’n›n
(1912-1913) ard›ndan Türk Derne¤i,
Türk Yurdu Cemiyeti, Türk Oca¤› gibi
örgütlerin çat›s› alt›nda h›zla güçlenen
Turanc›l›k ak›m›, ‹ttihat ve Terakki F›r-
kas›’n›n resmî ideolojisi durumuna gel-
di. I.Dünya Savafl› (1914-1918) y›llar›n-
da Baflkomutan Vekili Enver Pafla, Os-
manl› Devleti’nin çöküflten kurtulabil-
mesi için tek çarenin Turanc›l›k ak›m›-
n›n benimsenip uygulanmas› oldu¤unu
savunanlar aras›nda yer ald›. Enver Pa-
fla’n›n, Kurtulufl Savafl› bafllar›nda Do¤u
Cephesi’nde giriflti¤i ve a¤›r bir yenil-
giyle sonuçlanan Sar›kam›fl Harekât›, bu
plan›n ilk ad›m›yd›. I.Dünya Savafl›’n›n
aleyhimize sonuçlanmas›, Turanc›l›k
ak›m›na büyük darbe vurdu. Gerek Kur-
tulufl Savafl› (1919-1923) s›ras›nda ve
gerekse Cumhuriyet’in ilân›ndan (1923)
sonra Turanc›l›k ak›m› kabul görmedi.
Atatürk’ün ve Cumhuriyet Halk Parti-
si’nin tarih görüflü, Misak-› Millî s›n›rla-
r›n› esas ald›¤›ndan, bütün Türkleri bir
yurt alt›nda toplamay› amaçlayan Tu-
ranc›l›k ak›m›n›n aksine, yurt kavram›-
n›, bugün üzerinde yaflan›lan siyasî s›-
n›rlarla çevrilmifl topraklar olarak kabul
etti. II.Dünya Savafl› (1939-1945) s›ra-
s›nda Türkiye’de Turanc›l›k ak›m› yeni-
den gündeme geldi. 1941’de Alman or-
dular›n›n Kafkasya’ya yürümesi, Türki-
ye’deki Turanc›lar›n seslerini daha da
yükseltmelerine neden oldu. Almanya,
Sovyetler Birli¤i karfl›s›nda üstünlü¤ünü
korudu¤u sürece Türkiye Cumhuriyeti
Hükûmeti, Turanc›l›k konusundaki fa-
aliyetler karfl›s›nda sessiz kalmay› tercih
etti. Savafl›n Almanya’n›n aleyhine dön-
dü¤ü dönemde Turanc›l›k ak›m›n› savu-
nanlar (Zeki Velidi Togan, Nihal Ats›z,
Hasan Ferit Cansever, Reha O¤uz Türk-
kan, Hikmet Tanyu, Alparslan Türkefl)
tutuklan›p Irkç›l›k-Turanc›l›k Davas› sa-
n›klar› olarak yarg›land›lar (1944). Daha
sonraki y›llarda Turanc›l›k ak›m›n›n iz-
lerine Alparslan Türkefl’in genel bafl-
kanl›¤›n› yapt›¤› Milliyetçi Hareket Par-
tisi’nde (MHP) rastland›ysa da 1970’le-
rin sonuna do¤ru MHP, Turanc› görüfl-
lerden uzaklafl›p Türk-‹slâm sentezini
benimsedi¤ini aç›klad›.
Turhal fieker Fabrikas›
1934’te Tokat ilinin Turhal ilçesinde ku-
rulan fleker fabrikas›. 1933’te Türki-
ye’nin dördüncü fleker fabrikas› olarak
yap›m›na baflland›. 1934’te günde 1000
ton flekerpancar› iflleyebilecek kapasi-
teyle iflletmeye aç›ld›. Bu kapasite daha
sonraki y›llarda art›r›ld›. Fabrikan›n ifl-
letmeye aç›ld›¤› y›l, Türkiye fieker Fab-
rikalar›’n›n gereksinim duydu¤u yedek
parçalar› üretmek ve makineleri onar-
mak amac›yla ek bir tesis olarak Turhal
makine atölyesi de kuruldu.
Turhan, ‹brahim
1880 Mardin
9 A¤ustos 1968 ‹stanbul
Birinci TBMM Mardin milletvekili. ‹lk
ve ortaö¤renimini Mardin’de tamamla-
d›ktan sonra devlet memuru olarak çe-
flitli görevlerde bulundu. Birinci
TBMM’ye Mardin’den milletvekili se-
çildi (1920). Milletvekilli¤i sona erince
Ergani ve Marafl Muhasebecili¤i ve bir
y›l sonra da Marafl Defterdarl›¤›na geti-
rildi. Defterdar olarak Artvin ve Bile-
cik’te görev yapt›. 1936’da emekliye ay-
r›l›p ‹stanbul’a yerleflti.
Tünay, Ali Mümtaz
1885 Silifke
26 Aral›k 1946 Bursa
Mustafa Kemal Pafla’yla birlikte Sam-
sun’a giden heyet içinde, emirsubay›
yard›mc›s› olarak yer alan asker.
1905’te Harp Okulu’nu bitirdi. Balkan
Savafl›’nda Edirne kalesinin savunulma-
s›yla görevlendirildi. Kalenin düflmesi
üzerine Bulgarlar taraf›ndan esir al›nd›.
Mustafa Kemal, Samsun’a hareketinden
önce, karargâh›n› kurarken Ali Müm-
taz’› Dokuzuncu Ordu Müfettiflli¤i Kur-
may emirsubay› yard›mc›s› olarak yan›-
na ald› (1919). 1924’te 8.Kolordu 2.Ta-
bur Komutan vekilli¤inden emekliye
ayr›ld›. 1927’ye dek Trabzon’da foto¤-
rafç›l›k yapt›; daha sonraki yaflam›n›
Bursa’da sürdürdü.
822
Tunceli Vilâyeti’nin ‹daresi Hakk›nda Kanun
Turhal fieker Fabrikas› (1934).
Ali Mümtaz Tünay
‹brahim Turhan
