825
Türk Dili Tetkik Cemiyeti
TÜRK D‹L KURUMU
Yaz› Devrimi, Dil Devrimi’nin temelini oluflturmufltur. Atatürk,
az zamana çok ifl s›¤d›ran k›sa ve ola¤anüstü yaflam›nda, nas›l
1924’te E¤itim Birli¤i Yasas›’n›n ç›kar›lmas›n› sa¤lad›ysa, buna
benzer birçok yararl› giriflimleri gerçeklefltirdiyse, yine de çok k›-
sa sürede, 1928’de Yeni Yaz› Devrimi’ni geri dönülemeyecek ke-
sinlikle ulusumuza benimsetti.
Afla¤›daki örnekleri s›ralamak bile; Atatürk’ün nas›l bilinçli ve
bilimsel bir dizelgeyi uygulad›¤›n› gösterir: 1924’te E¤itim Birli¤i
Yasas› ve Anayasa ç›kar›lm›fl, 1925’te Milâdî takvim benimsenmifl,
1926’da bilimsel kurulufllarda Türkçe kullan›lmas› için yasa ç›kar›l-
m›fl, 1927’de sokak adlar› de¤ifltirilmifl, 1928’de Lâtin harfleri üze-
rine bilginlerin düflünceleri al›nm›fl, Dil Yarkurulu kurulmufltur.
1928’de uluslararas› say›lar benimsenmifl, ‹stanbul’da Türkçe Hut-
be okunmufl, ard›ndan da Yeni Yaz› Devrimi yap›lm›flt›r.
Atatürk’ün de, onun baflyard›mc›s› olan ‹nönü’nün de, Yaz›
Devrimi s›ras›ndaki konuflmalar›nda, halk›m›za yönelik çal›flmala-
r›nda görüldü¤ü üzere, daha Yaz› Devrimi gerçeklefltirilmeden, ön-
ce dilimizin iyi, güzel özelliklerinin Yaz› Devrimi’yle nas›l ortaya ç›-
kaca¤›n›, halk›m›z›n birbirinin konufltu¤unu anlamakta nas›l kolay
koflullara kavuflaca¤›n› ve böylelikle Türk ekini, sanat› ve bilimi
alanlar›nda ne büyük bir geliflmeye ulaflaca¤›n› amaçlad›klar› aç›k-
ça görülür.
1) Türk Dil Kurumu’nun Kuruluflu
Yeni yaz›, Arapça ve Farsça sözcüklerin dilimize yabanc›l›¤›n›
ortaya ç›kard›. Yabanc› sözcükleri atmak ve onlar›n yerine Türkçe
karfl›l›klar› bulmak iste¤i güç kazand›. Dilimizin özlefltirilmesi ak›-
m›n› benimseyen ayd›nlar›m›z yabanc› sözcük ve deyimlere karfl›-
l›k bulma yolunda çal›flmaya bafllad›lar.
Bu s›rada Türkçe sözlü¤e karfl› duyulan istem zorlay›c› bir ev-
reye ulaflt›. ‹nönü’nün baflkanl›¤›nda, Millî E¤itim Talim ve Terbiye
Kurulu ile Dil Heyeti üyelerinden, genel müdürlerinden, ‹stanbul
Üniversitesi ile Ankara’daki fakültelerden seçilen temsilcilerden
oluflan bir kurul toplanarak “Türk Sözkitab›”n›n düzenlenmesi ko-
nusunu ele ald›. Bu yoldaki çal›flmalar gelifltirildi.
Çal›flmalar ilerledikçe, yap›lan giriflimin oylumunun büyüklü¤ü
ortaya ç›kt›. Sözlük ve terim iflleriyle kökenbilim araflt›rmalar›n›,
dilbilgisi, dilbilim, filoloji çal›flmalar›n›, Dil Heyeti’nin baflaramaya-
ca¤› anlafl›ld›. Atatürk’ün buyruk ve öncülü¤üyle 12 Temmuz
1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti kuruldu. Derne¤in Baflkan› Samih
Rifat, Genel Yazman› Ruflen Eflref, üyeleri de Celâl Sahir ile Yakup
Kadri idi.
I. Türk Dili Kurultay› 26 Eylül 1932’de, Atatürk’ün de kat›lma-
s›yla, Dolmabahçe Saray›nda topland›. Bu kurultaya düflünürler,
yazarlar, bafll›ca bilim adamlar› ve yabanc› ülkelerden ça¤r›lan bil-
ginler kat›ld›. Dilimizin eski, o günkü ve gelecekteki durumu görü-
flülerek kiflisel savlar ortaya at›ld›. Ana dizelge düzenlendi ve özel-
likle giriflimin ulusa benimsetilmesi yönüne önem verildi. Çal›flma-
lar›n öbür önemli yönünü ise, Türkçe’nin eskili¤i ve baflka Avrupa-
Asya dilleriyle ilgisi konular›nda sunulan bildiriler oluflturmufltu.
Bu kurultayda Lügat-Ist›lah, Gramer-Sentaks, Derleme, Lenguis-
tik-Filoloji, Etimoloji, Neflriyat kollar› kurulmufltu. Kurultay sonra-
s›nda derleme ifllerine büyük ölçüde önem verilmifl; yabanc› söz-
cüklere karfl›l›k bulma, taramalar yapma, terimler bulma ve dilbil-
gisi incelemelerinde bulunma çal›flmalar› verimle sürdürülmüfltü.
Kurumun yay›nlar› da, I. Kurultaydan sonra bast›r›lmaya bafllan-
m›flt›r.
II. Türk Dili Kurultay›, o s›radaki tüzük gere¤ince, iki y›l sonra
18 A¤ustos 1934’te; III. Türk Dili Kurultay› ise, 24 A¤ustos 1936’da
yine Atatürk’ün kat›lmas›yla toplanm›flt›r. Bu kurultaylara da ya-
banc› bilginler kat›lm›flt›r.
II. Kurultay’a, baflka Samih R›fat daha önce öldü¤ünden, Millî
E¤itim Bakan› Abidin Özmen baflkanl›k etmifltir. III. Kurultay’da ise,
yeniden düzenlenen ana tüzük uyar›nca kurumun ad›, Türk Dil Ku-
rumu olarak de¤ifltirilmifl ve Millî E¤itim Bakan›n›n, kurum baflkan›
olmas› saptanarak, o s›radaki Millî E¤itim Bakan› Saffet Ar›kan bafl-
kan olmufltur.
Bu iki kurultay s›ras›nda ve sonras›nda, önceki çal›flma dizel-
geleri gelifltirilip sürdürülürken, özellikle, ortaya ç›kan yeni sorun-
lar üzerinde durulmufl, soruflturmalar aç›lm›fl, Türk dilinin eskili¤i,
Türkçenin anadilimiz oldu¤u, Türkçenin baflka dillerle iliflkisi, dil
felsefesi, Günefl-Dil Teorisi gibi konularda çal›flmalara ve tart›flma-
lara yönelinmifltir.
(………)
Türk Dil Kurumu’nun kurucusu Atatürk’tür. Atatürk vasiyetin-
den ald›¤› ödenek ve üyelerinden ald›¤› y›ll›k ödentilerle çal›flma-
lar›n› sürdüren kurumun yönetim yeri Ankara’d›r. fiubesi yoktur.
Türk Dil Kurumu’nun amac›: Dilimizin özleflmesini ve bütün bi-
lim, uygulay›m ve sanat kavramlar›n› karfl›layacak yolda geliflme-
sini devrimci bir anlay›flla ve bilim yöntemlerine uygun olarak sa¤-
lamaya çal›flmakt›r.
Kaynak : Cahit Külebi, “Türk Dil Kurumu”, Ulusal Kültür, Ekim 1978, Say› 2,
s.121.
Atatürk’ün, Türk Dil Kurumu’nun çal›flmalar›yla ilgili önerileri.
