rüflte olanlar “‹kinci Grup”u oluflturdu.
Mustafa Kemal, reformcu bir meclis is-
tedi¤inden 8 Nisan 1923’te “Dokuz
Umde” ad›yla dokuz ilkeden oluflan bil-
diriyi Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti ad›na yay›mlad›. Halk
F›rkas› ad›n› alacak partinin ilkeleri, bir
seçim bildirgesiyle aç›kland›. Bildirge-
de, egemenli¤in kay›ts›z flarts›z ulusa ait
oldu¤u, TBMM’nin, ulusun tek ve ger-
çek temsilcisi oldu¤u, bütün yasalar›n
yeniden düzenlenece¤i, ülkede emniyet
ve güvenli¤in kesinlikle sa¤lanaca¤›,
aflar vergisinin yeniden düzenlenece¤i,
demiryollar› yap›m› için gerekli giriflim-
lerde bulunulaca¤›, e¤itim ve ö¤retimde
ça¤dafl esaslara uyulaca¤›, sa¤l›k iflleri-
nin düzeltilece¤i, hayvanc›l›¤›n ›slah
edilip gelifltirilece¤i belirtildi. 9 Eylül
1923’te parti tüzü¤ü onayland›. Partinin
kurulmas› için Dahiliye Vekâleti’ne ve-
rilen dilekçede Genel Baflkan Gazi Mus-
tafa Kemal, Genel Sekreter Recep (Pe-
ker), yönetim kurulu üyeleri olarak Sa-
bit (Sa¤›ro¤lu), Refik (Saydam), Celâl
(Bayar), Münir Hüsrev (Göle), Cemil
(Uybad›n), Saffet (Ar›kan), Zülfü (Tig-
rel) ve Kaz›m Hüsnü beyler gösterildi.
Halk F›rkas›, Cemiyetler Kanunu’na gö-
re 23 Ekim 1923 günü verilen dilekçe ile
resmî olarak kuruluflunu tamamlad›.
Cumhuriyet’in ilân›ndan sonra ‹smet
Pafla (‹nönü), Mustafa Kemal Pafla’n›n
bir mektubuyla genel baflkan vekilli¤ine
atand› (19 Kas›m 1923) ve partinin ad›
Cumhuriyet Halk F›rkas› oldu (10 Ka-
s›m 1924). Partinin 15 Ekim 1927’de
toplanan ikinci kurultay›nda Mustafa
Kemal Pafla, alt› gün süren tarihî “Bü-
yük Nutuk”unu (Söylev) okudu. Sivas
Kongresi, partinin ilk kurultay› kabul
edildi. Kabul edilen tüzük de¤iflikli¤iyle
cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve halkç›-
l›k, partinin ilkeleri oldu. Lâiklik sözcü-
¤ü kullan›lmamakla birlikte, partinin,
“devlet ve millet
ifllerinde din ve
dünyay› birbirinden
ay›rmay›” önemli bir
ilke sayd›¤› belirtildi.
17 May›s 1931’de
toplanan üçüncü kurul-
tayda partinin ad› Cum-
huriyet Halk Partisi ola-
rak de¤ifltirildi. Partinin
temel ilkeleri devletçilik, lâiklik ve ink›-
lâpç›l›¤›n eklenmesiyle alt›ya ç›kar›ld›.
Alt› ilke, partinin ambleminde alt›ok ile
belirtildi. Kad›nlara oy hakk› tan›nmas›
kabul edildi. Devlet deste¤iyle özel giri-
flimin canland›r›lmas› öngörüldü. Kültür
etkinliklerinin gelifltirilmesi amac›yla
Halkevleri’nin aç›lmas›na karar verildi.
1935’te toplanan kurultayda parti ve hü-
kûmet örgütlerinin birbirini bütünledik-
leri kabul edildi. Dahiliye Vekili, parti
genel sekreterli¤ine, valiler parti il bafl-
kanl›klar›na getirildi (1936). CHP’nin
alt› oku anayasaya girerek devletin te-
mel ilkeleri oldu (1937). Partinin ilk ola-
¤anüstü kurultay›, Atatürk’ün ölümü
sonras› 26 Aral›k 1938’de Baflbakan Ce-
lâl Bayar’›n baflkanl›¤›nda topland›. Bu
kurultayda Atatürk, “partinin banisi ve
ebedî baflkan›”, Cumhurbaflkan› ‹smet
‹nönü de “partinin de¤iflmez genel bafl-
kan›” seçildi. CHP, 1946’ya kadar tek
parti olarak ülkeyi yönetti. 1946’da çok
partili hayata geçildi¤inde Demokrat
Parti (DP) kuruldu ve ayn› y›l yap›lan
seçimleri CHP güçlükle kazand›.
1950’de yap›lan seçimde DP’nin 393
milletvekiline karfl›, CHP 69 milletveki-
li ç›karabildi. 1954 seçimlerinde millet-
vekili say›s› 30’a düflen CHP, 1957 se-
çimlerinde 178 milletvekili ç›kard›. 27
May›s 1960’ta DP, siyasî hayattan çeki-
lince, CHP en güçlü parti durumuna gel-
di. 1961 seçimleri sonras›, ‹smet ‹nönü,
kurulan koalisyon hükûmetlerinin bafl-
bakan› oldu. 1965 seçimlerinde Adalet
Partisi (AP) tek bafl›na iktidara gelince
CHP, ana muhalefet partisi durumuna
düfltü. Ayn› y›l ‹smet ‹nönü “Ortan›n
Solu” görüflünü ortaya att›. CHP örgü-
tünce benimsenen bu görüflün savunu-
cular›ndan Bülent Ecevit 24 Ekim
1966’da genel sekreterli¤e seçildi. Ni-
san 1967’deki ola¤anüstü kurultayda bu
görüfl onayland›. Bu dönemde Ecevit’in
politikas›na karfl› ç›kan Turhan Feyzio¤-
lu ve 42 milletvekili CHP’den ayr›larak
Güven Partisi’ni kurdular. 12 Mart
1971 Muht›ras›, CHP’de önemli gelifl-
melere neden oldu. Nihat Erim’in parti-
den ayr›l›p kurdu¤u hükûmeti ve muh-
t›ray› desteklemeyen Ecevit ile, hükû-
meti destekleyen ‹nönü aras›nda ç›kan
anlaflmazl›k, ‹nönü’nün parti genel bafl-
kanl›¤›ndan istifa etmesiyle sonuçland›
(8 May›s 1972). 14 May›s 1972’de Ece-
vit, CHP genel baflkanl›¤›na seçildi.
1974 seçiminde %33,3 oyla 185 millet-
vekilli¤i elde eden CHP’nin Millî Selâ-
met Partisi (MSP) ile kurdu¤u koalis-
yon hükûmeti 9 ay sürdü. 5 Haziran
1977’de yap›lan erken seçimde CHP
213 milletvekili ç›kard›ysa da tek bafl›-
na hükûmet olamad›. 1978’de ba¤›m-
s›zlarla birlikte hükûmet kurdu. Ekono-
mik bunal›m, artan fliddet olaylar› sonu-
cu ülkede s›k›yönetim ilân edildi. Ece-
vit, 1979’da iktidar› b›rakmak zorunda
kald›. 12 Eylül 1980’den sonra tüm si-
yasî partilerle birlikte CHP de kapat›ld›.
Eski siyasî partilerin yeniden aç›lmas›-
na izin verilince 1992’de yeniden çal›fl-
malar›na bafllayan CHP’de parti genel
baflkanl›¤›na Deniz Baykal getirildi.
1995’te Hikmet Çetin’in genel baflkan-
l›¤›nda Sosyal Demokrat Halkç› Parti
(SHP) ile birleflti ve Deniz Baykal genel
baflkanl›ktan çekildi. Ayn› y›l›n Eylül
ay›nda toplanan kurultayda Deniz Bay-
kal yeniden genel baflkan seçildi. 18 Ni-
san 1999 genel seçimlerinde CHP %8,7
244
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n 1931 Kurultay›’nda kabul edilen ilkeler (Atatürk’ün el yaz›s›yla).
Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n kurulufluyla il-
gili, Mustafa Kemal’in imzas›n›n da bulundu-
¤u 23 Ekim 1923 tarihli dilekçe.
Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n 1927 (solda) ve
1931 program› kitap盤›n›n kapa¤›.
