fer’in kazan›lmas›ndan sonra 1 Kas›m
1922’de saltanat kald›r›lm›fl ve padiflah›n
varl›¤›ndan do¤an engel afl›lm›fl oldu. 23
Nisan 1920’de kurulan TBMM, en güç
koflullarda millet egemenli¤ini gerçek-
lefltirmifl ve Millî Mücadele’yi kazan-
m›flt›. Ancak, Lozan Konferans› s›ras›n-
da, devlet sisteminin gelifltirilmesi ve
Türkiye’nin bar›fltan sonra izleyece¤i iç
siyaset hakk›nda milletvekilleri aras›nda
görüfl ayr›l›klar› kendini göstermeye bafl-
lad›. Bu görüfl ayr›l›klar›, Meclis’te çetin
tart›flmalara sebep oldu. Bu tart›flmalar-
dan yararlanabilecekleri umuduyla, karfl›
devletler, Lozan görüflmelerini keserek
elveriflli f›rsatlar beklemeye bafllad›lar.
Bu durum karfl›s›nda TBMM, 1 Nisan
1923 tarihli toplant›s›nda yeni seçimlerin
yap›lmas› karar›n› ald›. 11 A¤ustos
1923’te ikinci dönem çal›flmalar›na bafl-
layan TBMM, öncelikli olarak 24 Tem-
muz 1923’te imzalanan Lozan Bar›fl
Antlaflmas›’n› onaylad› (23 A¤ustos
1923) ve bu antlaflma, Kurtulufl Sava-
fl›’n› tamamlayan siyasî bir zafer oldu.
Eylül 1923’te Anadolu Ajans›, anayasa-
da bir de¤ifliklik yap›laca¤›n› ve bu ko-
nuda bir komisyonun tasar› haz›rlamakta
oldu¤unu ilân etti. 24 Eylül 1923 günü
Türk bas›n›, Mustafa Kemal Pafla’n›n
Avusturyal› bir gazeteciye verdi¤i beya-
nat› yay›mlad›: “Anayasaya göre hâki-
miyet kay›ts›z flarts›z milletindir. Yürüt-
me kudreti, yasama yetkisi, Türkiye Bü-
yük Millet Meclisi’nde toplan›r. Bu iki
hamleyi bir kelime ile anlatabilmek için,
hangi sözlükte aran›rsa arans›n, sözü ge-
çen kelime, Cumhuriyet olacakt›r. Bun-
dan ötürü, Türkiye’nin iç tekâmülü he-
nüz tamamlanmam›flt›r. Daha baflka ge-
liflmeler ve de¤iflmeler, cumhuriyet esa-
s›na varacakt›r. Bugün oldu¤u kadar ge-
lecekte de daha ziyade demokratik bir
cumhuriyet teflekkül edecek ve bu cum-
huriyet, hiçbir suretle bat› cumhuriyetle-
ri esaslar›ndan farkl› olamayacakt›r.” 2
Ekim 1923’te ‹tilâf Devletleri’nin asker-
leri ‹stanbul’dan ayr›ld›lar ve 6 Ekim
1923 günü Türk ordusu ‹stanbul’a girdi.
‹stanbul, ‹tilâf Devletleri taraf›ndan bo-
flalt›l›nca, bu defa, yeni Türk devletinin
hükûmet merkezinin neresi olaca¤› ko-
nusu ortaya ç›kt›. Ankara’da ç›kan Yeni
Gün gazetesi, 9 Ekim 1923 günü, “Ya-
k›nda Cumhuriyet ilân edilecektir” bafll›-
¤› ile bir makale yay›mlad›. 13 Ekim
1923’te anayasaya konan bir ek madde
ile, Ankara’n›n baflkent olmas› kabul
edildi. Böylece, cumhuriyetin ilân› yo-
lunda önemli bir ad›m daha at›lm›fl oldu.
Mustafa Kemal Pafla ve arkadafllar›, art›k
yeni rejimin ad›n›n konmas› zaman›n›n
geldi¤i görüflündeydiler. Bunun için de
öncelikle, bas›n› ve kamuoyunu haz›rla-
may› uygun gördüler. Bu s›rada, meclis
ikinci baflkanl›¤› ile dahiliye vekilli¤i
için seçim yap›lmas› gerekiyordu. An-
cak, adaylar üzerinde Meclis’te anlaflma
sa¤lanam›yordu. Meclis’in çal›flamaz
duruma gelmesi, ortaya hükûmet bunal›-
m›n› ç›kard›. Mevcut bunal›m›n afl›lmas›
amac›yla, 27 Ekim’de Ali Fethi (Okyar)
hükûmeti istifa etti. Yeni hükûmetin
oluflturulmas› için toplanan parti grubun-
da da hükûmet listesi üzerinde anlaflma
sa¤lanamay›nca parti grubunda bir ko-
nuflma yapan Mustafa Kemal Pafla, ko-
nunun bir hükûmet bunal›m› de¤il, rejim
bunal›m› oldu¤unu belirtti. Bu geliflme
karfl›s›nda ortaya ç›kan görüfl fluydu:
Milletvekillerinin, hükûmete üye seçme-
si uygulamas›ndan “kabine sistemi”ne
geçilmesi zaman›n›n gelmifl oldu¤uydu.
Bunu sa¤lamak için, anayasa de¤iflikli¤i-
ne gidilerek, cumhuriyeti bir an önce ilân
etmek ve cumhurbaflkan›n› seçmek gere-
kiyordu. 28/29 Ekim gecesi Mustafa Ke-
mal Pafla, yak›n arkadafllar›yla görüfle-
rek, “Yar›n Cumhuriyet’i ilân edece¤iz”
dedi. Ayn› gece, ‹smet Pafla ile birlikte
1921 Anayasas›’na baz› maddeler ekle-
yen ve baz›lar›n› de¤ifltiren kanun tasar›-
s› haz›rlad›lar. 29 Ekim günü parti gru-
246
Cumhuriyet’in ‹lân›
Yeni Gün gazetesinde Cumhuriyetin ilân›
haberi (30 Ekim 1923).
23 Nisan 1920’de kurulan TBMM, en güç koflullarda millet egemenli¤ini gerçeklefltirip Millî Mücadele’yi kazand›. Tablo: Cemal Dündar
Mustafa Kemal, Meclis’teki 158 üyenin oylar›yla Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaflka-
n› seçildi. Tablo: Ali Karsan.
