Ermeni Sorunu
1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› sonras›
Osmanl› Devleti’nin zay›flamas›n› f›rsat
bilen Ermenilerin, baz› ülkelerin de des-
te¤ini alarak ortaya ç›kard›¤› sorun. Er-
meniler, 19.yüzy›l ortalar›na kadar Os-
manl› Devleti’ne ba¤l›l›klar›n› sürdür-
müfller, bu sebeple de kendilerine “Mil-
let-i Sad›ka” (sad›k millet) denilmifltir.
O dönemde özellikle büyük kentlerde
yaflayan, ticaret, sanayi, kuyumculuk ve
bankerlik yapan Ermeniler, d›fl ticaretin
büyük bölümünü ellerinde bulundur-
makta, bu nedenle Osmanl› toplumu
içinde zengin bir s›n›f oluflturmaktayd›-
lar. Tanzimat Ferman›’n›n ilân›ndan
sonra, Protestanlar›n koruyuculu¤unu
üstlenen ‹ngiltere, kiliseler ve okullar
açarak Ermeniler aras›nda etkili olmaya
çal›flt›. 1856 Islâhat Ferman› ile memur
ve asker olma hakk›n› alan Ermeniler-
den, maliye, hariciye, dahiliye ve naf›a
vekilli¤i yapanlar oldu. Ermeni sorunu
ilk olarak 1877-1878 Osmanl›-Rus Sa-
vafl›’nda Do¤u Anadolu’nun baz› kent-
lerini ele geçiren Ruslar›n, buralardaki
Ermenileri k›flk›rtmas›yla bafllad›. Bil-
hassa, Ermeni patri¤i Nerses’in Ayaste-
fanos ve Berlin Antlaflmalar›na, Ermeni
nüfusunun bulundu¤u yerlerde ›slâhat
yap›lmas›yla ilgili maddeyi koydurtma-
s›, Ermeni sorununu ön plana ç›kard›.
Rusya ve ‹ngiltere, kendi ç›karlar› do¤-
rultusunda Ermeni sorununu ele al›p de-
¤erlendirdiler. Rusya, kurulacak bir Er-
menistan ile güneye, Akdeniz’e ulaflma-
y› düflünürken; ‹ngiltere, ba¤›ms›z bir
Ermenistan ile Rusya’n›n Akdeniz’e
ulaflmas›n› engellemek istiyordu. K›fl-
k›rtmalar sonucu ba¤›ms›z bir devlet
kurma düflüncesine kap›lan Ermeniler,
Ruslar›n da deste¤iyle “ihtilâlci komita-
lar” kurdular. Bunlar›n en önemlileri,
1887’de ‹sviçre’de kurulan H›nçak ve
1890’da Tiflis’te kurulan Taflnak Komi-
talar›yd›. Daha sonra birleflen bu iki ko-
mita, tedhifl hareketlerine bafllay›p ilk
olarak Erzurum ve ‹stanbul Kumkap›’da
çeflitli olaylar ç›kard›. Bunu Merzifon,
Yozgat, Kayseri, Çorum, Van ve di¤er
yörelerdeki Ermeni olaylar› izledi.
1896’da ‹stanbul’da Osmanl› Banka-
s›’n› basarak olaya Avrupa devletlerinin
müdahalesini istediler. 1905’te Padiflah
II.Abdülhamid’e suikast girifliminde bu-
lundular. 1909’da Adana’da büyük bir
isyan ç›kard›lar. I.Dünya Savafl›’n›n ilk
y›llar› Ruslar›n Do¤u Anadolu’da ilerle-
mesi, Ermenilere isyan f›rsat›n› verdi.
Haz›rl›klar›n› savafl öncesinde tamamla-
m›fl olan Ermeni çeteleri, Ruslar›n ya-
n›nda yer ald›lar. ‹lk isyan, 17 A¤ustos
1914’te Zeytun’da (Süleymanl›) ç›kt›.
Marafl’taki Ermeni askerleri de silâhla-
r›yla birlikte bunlara kat›ld› ve Türk
köylerini basarak halk› öldürmeye bafl-
lad›lar. Nisan 1915’te Van’da ayaklanan
Ermeniler, buradaki Türkleri katlettiler.
Bu durum karfl›s›nda Osmanl› Hükûme-
ti, Do¤u Anadolu’daki Ermenilerin, sa-
vafl alan› olmayan bölgelere göç ettiril-
melerine karar verdi (14 May›s 1915).
Osmanl› Hükûmeti, I.Dünya Savafl›’n›n
ilk y›llar›nda Ermenilerin, Do¤u Cephe-
si’nde Ruslarla iflbirli¤i yapmalar›; sa-
vaflta, ülke s›n›rlar›n› düflmana karfl› sa-
vunmakta olan Türk ordusunun hareke-
tini güçlefltirmeleri; erzak ve mühimmat
naklini zorlaflt›rmalar›; bir k›s›m Erme-
ninin Rus ordusuna kat›lmalar›; ülke
içinde askerî birliklere ve sivil halka si-
lâhl› sald›r›da bulunmalar›; flehir ve ka-
sabalara sald›rarak öldürme ve ya¤maya
giriflmeleri; düflman kuvvetlerine erzak
sa¤lamalar›; Rus ordusuna öncülük et-
meleri ve müstahkem mevkileri düflma-
na göstermeleri gibi baz› tespitlerde bu-
lundu. Suçlar› sabit görülen Ermenilere
karfl› 27 May›s 1915’te, Osmanl› Hükû-
meti “Tehcir Kanunu”nu ç›kard›. Bu ka-
nuna göre, Van, Bitlis, Erzurum vilâyet-
leri; Adana, Mersin ve Sis (Kozan) kent
merkezleri d›fl›nda Adana, Mersin, Ko-
zan ve Cebelibereket sancaklar›; Marafl
kenti hariç olmak üzere, Marafl sanca¤›-
n›n di¤er yerleri; merkez kazalar› hariç,
Halep vilâyetinde, ‹skenderun, Beylan,
Cisriflagur ve Antakya kazalar›, kasaba-
lar› ve köyleri, boflalt›lmas› gereken yer-
ler olarak tespit eden Osmanl› Hükûme-
ti, Tehcir Kanunu’na göre, Ermenilerin
iskân edilecekleri yer olarak da, kuzey
bölgeleri hariç, Musul sanca¤›; Zor san-
ca¤›; Urfa’n›n flehir merkezi hariç, gü-
neyindeki kesimler; Halep sanca¤›n›n
do¤u ve güneydo¤u kesimleri, Suriye
vilâyeti do¤usundaki baz› bölgeleri be-
lirledi. Tehcir (göç) uygulamaya konu-
lurken, Osmanl› Hükûmeti, göçe tâbi
olanlar›n, yolculuk s›ras›nda can ve mal
güvenliklerinin sa¤lanmas›; gittikleri
yerlerde yerleflmeleri kesinleflinceye
dek kendilerine geçimlerini temin için
yard›m yap›lmas›; eski malî durumlar›-
na uygun olarak kendilerine mal ve ara-
zi da¤›t›lmas›; hükûmet taraf›ndan ba-
r›nmalar›n›n sa¤lanmas›; çiftçilere to-
humluk, zanaatkârlara meslekleriyle il-
gili araç-gereç verilmesi; terkettikleri
mallar›ndan geriye kalanlar›n kendileri-
ne verilmesi, bu olmad›¤› takdirde karfl›-
l›¤›n›n para olarak ödenmesi; boflalt›lan
326
Ermeni Sorunu
II.Abdülhamid döneminden bafllayarak Anadolu’nun çeflitli yerlerinde ayaklanma girifliminde bulunan Ermeni komitac›lardan bir grup.
27 Eylül 1914’te Adapazar›’ndaki bir kilisenin bodrum kat›ndaki patlama sonras› ele geçiri-
len çeflitli bombalar ve olay›n Ermeni failleri.
