330
Ermeni Sorunu
sürülmektedir. Bas›l› rapor, Câmi, Rauf, Ahmet, Reflit
Hikmet, Reflit Sadi Bey’ler ile Halide Han›m, Kara Va-
s›f, Esat Pafla, bütün parti ve derneklerin düflüncele-
ri yokland›ktan sonra büyük ço¤unlu¤un görüflüne
göre düzenlenmifltir. Vakit varm›fl. Kongrede bir an
önce ifl görmek, Amerikal›lar gitmeden tebligat ya-
p›lmak gerekirmifl. Amerikal›lar› oyalayarak hareket-
leri geciktirilmeye çal›fl›l›yormufl. “Kongre hemen
kesin bir karar verebilir mi?” sorusuyla Amerikal›lar
bu düflünceyi benimsediklerini hissettiriyorlarm›fl.
Kongrenin toplanmas›n› çabuklaflt›rman›z rica olu-
nur.
20’nci Kolordu Komutan›
Ali Fuat
Bu telgrafta sözü edilen uzun mektuplar günlerce telleri iflgal eden
flifrelerle verildi. Birbirine ekli olan o flifrelerden biri de fluydu:
Güvenlikle ilgili
Kifliye özel
Ankara, 17.8.1919
3’üncü Ordu Müfettiflli¤i Kurmay Baflkan›
Kâz›m Beyefendi’ye
Mustafa Kemal Pafla Hazretleri’ne (özel) : 16.7.1919tarih
ve 880 say›l› flifrenin dokuzuncu maddesinin ekidir :
Kara Vas›f’›n 10 numaral› madde hakk›nda ek olarak
verdi¤i bilgi:
1- Bir yard›m fleklinde Amerika’ya taraftar olursak ve
bunu Do¤u ‹lleri Kongresi, Millî Kongre, bir istek gibi
telgrafla hükûmetimize bildirirse, Wilson’un, Ameri-
kan Kongresi’ne karfl› güzel bir dayanak noktas› ola-
cakt›r. ‹stanbul’da pek çok ayd›n bu görüflten yana-
d›r ve böyle bir fley haz›rl›yorlar. E¤er Anadolu da ya-
parsa yararl› olur diyorlar. Böyle olursa, Amerika’n›n
mandas›ndan yararlanarak öteki alçak düflmanlar›
memleketimizden ç›karmak ve sonra yaln›zca Ameri-
kal›larla karfl›laflmak mümkün olur ve u¤raflmak da
kolay olur. Bir de Amerikal›lar bizi fliddetle suçluyor-
lar. Yani hükûmeti afla¤›lay›p milletimizi de horluyor-
lar. Temsilcilerine ‹stanbul’dan ç›k›fl›n›, Paris’e gidifli-
ni, muht›ralar›…… sonra diyorlar ki, Avrupa’n›n yap-
maya cesaret edemedi¤ini siz kabul ediyorsunuz.
Söz gelifli, Avrupa, büyük bir Ermenistan kurulmas›n›
düflünmüyor. Sizin sadrazam, Toros’tan s›n›r veriyor,
Ermenistan istiyor. Oysa, flimdiye kadar Amerikan
komisyonlar›ndan hiçbirisi bile, buna olabilir demedi.
Bütün raporlara göre, Anadolu’da, Türkiye’de bir Er-
menistan kurmak flöyle dursun, muhtar ve bölgesel
idareler bile oluflturmak mümkün de¤ildir. Nüfuslar›
yok, topraklar› yok. Bu yönetim müthifl bir askerî
kuvvete dayand›r›lmazsa olmaz. Ermenilerde bu
kuvvet olamaz, Amerika bu lûtfu yapamaz. Öteki
devletler de buna tahammül edemez. Me¤er ki, ora-
lar› zaptetsinler ve “...... bar›fl” yaps›nlar, Bu da müm-
kün de¤il, Rekabet bunu engeller. ‹flte ‹stanbul’un
haberleri. Orada iyice düflünülsün: Zaman epeyce
dard›r. Amerikan Kongresi hemen hemen Wilson’u
dinlemek üzeredir.
20’nci Kolordu Komutan›
Ali Fuat
(.........)
Yüksek heyetinizce de bilinmektedir ki, Mondros Ateflkes Anlaflma-
s›’ndan beri Ermeniler, gerek Ermenistan içinde, gerek s›n›ra yak›n
yerlerde, Türkleri toplu olarak öldürmekten bir an geri durmuyorlar-
d›. 1920 y›l›n›n Sonbahar›nda Ermenilerce yap›lan zulümler dayan›l-
maz bir kerteye geldi ve Ermenistan seferine karar verdik. 9 Haziran
1920 tarihinde, Do¤u bölgesinde geçici seferberlik ilân ettik. 15’inci
Kolordu Komutan› Kâz›m Karabekir Pafla’y› Do¤u Cephesi Komutan›
yapt›k. 1920 Haziran›nda Ermeniler, Oltu’da kurulan mahallî Türk yö-
netimine karfl› hareketle, o bölgeyi ele geçirdiler. D›fliflleri Bakanl›¤›-
m›z taraf›ndan Ermenilere 7 Temmuz 1920’de bir ültimatom verildi.
Ermeniler ayn› flekilde hareketlerine devam ettiler. Sonunda, sefer-
berlikten üç buçuk-dört ay kadar sonra, Ermenilerin Kötek, Bardiz
bölgelerinde toplanan kuvvetlerimize taarruzu ile savafla baflland›.
Ermeniler, 24 Eylül 1920 sabah› Bardiz cephesinden bask›n fleklinde
yapt›klar› genel bir taarruz ile baflar›ya ulaflt›lar. Efendiler; Do¤u
Cephesi’nin bu can s›k›c› bilgiler veren raporunu okurken, Celâlettin
Arif Bey’in de, Ermenilerin taarruz günü olan 24 Eylül’de yaz›lm›fl,
bildi¤imiz ültimatomunu al›yordum (Belge: 259). Ermeniler geri püs-
kürtülüp girdikleri bölgelerden at›ld›lar. Ordumuz 28 Eylül sabah› ile-
ri harekete geçti. Ayn› gün Erzurum’un elli imzas› da Ankara’ya taar-
ruza geçiyor. Ne kötü tesadüf !... Sanki, bu Efendiler, Ermenilerle
aleyhimizde harekete sözleflmifl gibiler...
Ordu, 29 Eylül’de Sar›kam›fl’a girdi, 30 Eylül’de Merdenek iflgal edildi.
Fakat baz› sebepler ve düflüncelerle 28 Ekim 1920 tarihine kadar, bir
ay, Sar›kam›fl-Lâlo¤lu hatt›nda kald›.
Bu sebeplerden birinin de, Erzurum’da bulunan Celâlettin Arif Bey ve
arkadafllar›n›n yaratt›klar› durum oldu¤unu tahmin buyurursunuz.
Gerçekten de, Kâz›m Karabekir Pafla’n›n 29 Eylül 1920 tarihinde Sar›-
kam›fl’tan çekilen telgraf›nda: “30 Eylül’de cepheyi gezip gereken ta-
limat› verdikten sonra Erzurum’a giderek, orada geçen olay›n sonuç-
land›r›laca¤› arz olunur” deniliyordu.
(.........)
Efendiler, savafl alan›nda verilecek emri bekleyen Do¤u Ordumuz, 28
Ekim l920 günü Kars üzerine harekete bafllad›. Düflman, direnmeksi-
zin Kars’› terketti. Kars 30 Ekim’de taraf›m›zdan iflgal edildi. 7 Kas›m
tarihinde birliklerimiz, Arpaçay’a kadar olan bölgeyi ve Gümrü’yü ele
geçirdi.
Ermeniler, 6 Kas›m’da ateflkes ve bar›fl için müracaat etmifllerdir. Biz
de ateflkes antlaflmas›n›n maddelerini, D›fliflleri Bakanl›¤› vas›tas›yla,
8 Kas›m’da Ermeni ordusuna bildirdik. 26 Kas›m’da bafllayan bar›fl
görüflmeleri 2 Ocak’ta son buldu ve 2/3 Ocak gecesi Gümrü Antlafl-
mas› imzaland›.
Millî Hükûmetin Yapt›¤› ‹lk Antlaflma: Gümrü Antlaflmas›
Efendiler, Gümrü Antlaflmas›, Millî Hükûmet’in yapt›¤› ilk antlaflma-
d›r. Bu antlaflma ile, düflmanlar›m›z›n hayallerinde ta Harflit vadisine
kadar uzanan Türk ülkelerini kendisine ba¤›fllam›fl olduklar› Erme-
nistan, Osmanl› Devleti’nin 1877 seferiyle kaybetmifl oldu¤u yerleri,
bize, Millî Hükûmet’e terk ederek aradan ç›kar›lm›flt›r. Do¤udaki du-
rumlarda önemli de¤ifliklikler olmas› yüzünden, bu antlaflma yerine,
daha sonra yap›lan 16 Mart 1921 tarihli Moskova ve 13 Kas›m 1921 ta-
rihli Kars Antlaflmalar› geçerli olmufltur.
(.........)
▲
ERMEN‹LER
ATATÜRK’ÜN
ANLATIMIYLA
NUTUK’TA
