327
yerlerde Ermenilere ait tafl›nmazlar›n sa-
y›m›n›n yap›larak bunlar›n cins ve k›y-
metlerinin belirlenip hak sahiplerine ve-
rilmesi; Ermenilere ait zeytinlik, ba¤,
bahçe, han, fabrika gibi gelir getirecek
tafl›nmaz mallar›n ihaleyle sat›larak ve-
ya kiralanarak, elde edilen gelirlerin uy-
gun bir flekilde ilk sahiplerine verilmesi
gibi tedbirleri al›p 1917’ye kadar uygu-
lamaya çal›flt›. Ekim 1917’de Rus ‹htilâ-
li ç›k›nca Kafkas Cephesi’ndeki Rus or-
dular›, iflgal ettikleri do¤u vilâyetlerin-
den çekilince, Ermeniler, merkezi Eri-
van olmak üzere bir cumhuriyet kurdu-
lar. Nazarbekov komutas›nda 50.000 ki-
flilik bir Ermeni kuvveti, Ruslar›n çekil-
dikleri yerleri ele geçirerek buralarda
yaflayan Türklere karfl› katliama giriflti-
ler (Ocak 1918). Bunun üzerine hareke-
te geçen Türk ordusu, s›ras›yla Erzu-
rum, Trabzon ve Van’› kurtard›ktan
sonra, 1914 Osmanl›-Rus s›n›r›n› geçe-
rek Güney Kafkasya’ya do¤ru ilerleme-
ye bafllad›. Kars’› ele geçiren Ordu Ko-
mutan› Yakup fievki Pafla (11 Nisan
1918), k›sa bir kuflatmadan sonra Güm-
rü’ye (15 May›s 1918) ve ard›ndan A¤-
r›’ya do¤ru çekilen Ermenileri kesin ye-
nilgiye u¤ratt›ktan sonra A¤r›’ya girdi
(20 May›s 1918). Bunun üzerine Erme-
niler bar›fl istemek zorunda kald›. 31
May›s 1918’de imzalanan Batum Ant-
laflmas›’na göre; 1877-1878 Osmanl›-
Rus Savafl›’nda kaybedilen topraklar ye-
niden Osmanl› Devleti’nin egemenlik
s›n›rlar› içine al›nd› ve Mondros Ateflkes
Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan sonra
Türk ordular› Kafkasya’dan çekilmek
zorunda kal›nca burada Ermenistan ve
Gürcistan devletleri kuruldu. Ermenis-
tan yönetimini ele geçiren Taflnakl› yö-
neticiler, Batum’da bir antlaflma imzala-
yarak Arpa Çay› ve Aras Irma¤›’n› Tür-
kiye ile s›n›r olarak kabul etmek zorun-
da kald›lar. Mondros Mütarekesi’ne
koydurdu¤u bir maddeye dayanarak ‹n-
giltere, bu antlaflmay› geçersiz k›lmak
için u¤raflt› ve Karadeniz, Müttefik do-
nanmas›n›n denetimine geçti. Baflta ‹n-
giltere olmak üzere Müttefikler, Ankara
Hükûmeti’ni, 1914 öncesi s›n›rlara çe-
kilmeye zorlad›lar. Ancak, Denikin’in
ordular›n› safd›fl› b›rakan (Kas›m 1919)
Sovyet Rusya, Ankara Hükûmeti’yle ilk
antlaflmas›n› yapt›. Bunu May›s’ta Er-
menistan Taflnak yönetiminin y›k›l›fl› iz-
ledi. Bu arada Müttefikler, kurulan yeni
Ermeni devletini tan›m›yor, Anadolu
yar›madas›ndan kat›lacak topraklarla
daha genifl bir Ermenistan kurulmas› po-
litikas› güdüyorlard›. Ancak ABD, so-
rumlulu¤unun daha büyük boyutlara
varmas›na yanaflmay›p Ermeni politika-
s›n› ask›ya ald› (Haziran 1920). 10
A¤ustos’ta Müttefikler, Ermeni Cumhu-
riyeti’ni tan›y›p buna Sevr Antlaflma-
s›’nda yer verdiler ve ABD Baflkan›
Woodrow Wilson’dan, Ermenistan-
Türkiye s›n›r›n›n kesinlefltirilmesini is-
tediler. ABD Baflkan› Wilson, 22 Kas›m
1920’de yapt›¤› aç›klamayla; Trabzon,
Erzincan, Erzurum, Mufl ve Van’› Er-
menistan’a katan bir s›n›r çizdi. Taflnak
Partisi taraf›ndan yönetilmekte ve ‹tilâf
Devletleri’nden yard›m görmekte olan
Ermenilerin, do¤u bölgesinde yeniden
sald›r›lara ve katliamlara giriflmesi üze-
rine TBMM, harekete geçilmesine karar
verdi. 9 Haziran 1920’de Do¤u Anado-
lu’da geçici seferberlik ilân edildi. Kâ-
z›m Karabekir Pafla, Do¤u Cephesi Ko-
mutanl›¤›’na getirildi. Böylece, yeni
Türk devletinin ilk askerî cephesi kurul-
mufl oldu. 28 Eylül 1920’de Ermenilere
karfl› harekete geçen Türk kuvvetleri, 30
Ekim’de Kars’›, 7 Kas›m’da Batum’u
ele geçirdiler. Ermenistan ile 3 Aral›k
1920’de Gümrü Antlaflmas› imzaland›.
Bu antlaflma ile Kars, Sar›kam›fl ve Oltu
geri al›nd› ve bugünkü s›n›r çizildi. Sevr
Antlaflmas› koflullar›n›n her iki tarafça
tan›nmad›¤›n›n da belgesi olan bu ant-
laflmada ayr›ca, Ermenistan delegesi,
Cumhuriyet yolundaki Türkiye’nin her-
hangi bir yerinde Ermeni ço¤unlu¤unun
bulunmad›¤›n› da kabul ediyordu. Er-
menistan Cumhuriyeti, 30 Aral›k
1922’de SSCB’ye kat›larak Ermenistan
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ad›n› ald›.
1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilân etti.
Ermeni Sorunu
Amerika taraf›ndan bast›r›lan, Ermenilere
yard›m kampanyas› afifli.
Meclis-i Vükelâ (Bakanlar Kurulu) mazbatas›nda (tutanak) yer alan, Ermeni tehciriyle ilgili
karar metni.
Erzurum’un Rus iflgalinde bulundu¤u y›llarda, Osmanl›lardan al›nan iki sanca¤› sokaklarda
dolaflt›ran Rus ordusunda görevli Ermeni askerler.
Frans›z iflgal kuvvetlerinin Kilikya’dan çekilmesi ve yörenin Türklere tesliminden sonra
Frans›zlarla iflbirli¤i yapan Ermenilerin Adana’y› terk edifli (22 Kas›m 1921).
