Sakarya Meydan Savafl›’nda, 10 Eylül
günü karfl› sald›r›ya geçen Türk birlikle-
ri; 14 Eylül’de Sivrihisar’›, 17 Eylül’de
Mihal›çç›k’› Yunan iflgalinden kurtard›.
1 Eylül 1922’de Seyitgazi ve 2 Eylül’de
de Eskiflehir, Türk birliklerinin eline
geçti.
Eskiflehir Atatürk ve Kültür
Müzesi
Atatürk’ün, 1920-1938 aras› birçok kez
geldi¤i Eskiflehir’de kald›¤›, 24 May›s
1970’te müze hâline getirilen eski Tem-
yiz Mahkemesi binas›. Atatürk’ün Eski-
flehir’e gelifliyle ilgili an›lar› yaflatmak
için bir müze aç›lmas›n›n kararlaflt›r›l-
mas› üzerine, daha sonra ilkokul (Adalet
‹lkokulu) olarak kullan›lan eski Temyiz
Mahkemesi binas›, k›sa süreli bir ona-
r›mdan sonra 24 May›s 1970’te ziyarete
aç›ld›. Müzede, Ankara’daki An›tkabir
ve Etnografya müzelerinden getirilen
Atatürk’ün flahsî eflyalar› yan› s›ra Ata-
türk’le ilgili kitaplara ve foto¤raflara yer
verilmifltir.
Eskiflehir Bankas› (ESBANK)
15 Eylül 1927’de Eskiflehir’de kurulan
yerel banka. 1100 ortakl› bir anonim flir-
ket biçiminde, 500.000 lira sermayeyle
kuruldu. Yönetim kurulu baflkanl›¤›n›
eski bakanlardan Mesut Erez’in yapt›¤›
bankaya 22 Aral›k 1999’da el konularak
Tasarruf Mevduat› Sigorta Fonu’na
devredildi.
Eskiflehir-Kütahya Savafllar›
bk.
Kütahya-Eskiflehir Savafllar›
Esmer, Ahmet fiükrü
1893 Lefkofla/K›br›s
19 Ocak 1982 Ankara
1924’te Vatan gazetesini ç›karan gaze-
teci, tarihçi ve siyaset adam›. ‹lk ve or-
taö¤renimini K›br›s’ta tamamlad›
(1912). ABD’deki Columbia Üniversi-
tesi’nde hukuk ö¤renimi gördü. Devlet-
ler Hukuku ve Siyasî Tarih üzerine dok-
tora yapt›. Gazetecilik Okulu’nun ders-
lerini izledi (1920). New York’ta Sada-
y› Vatan adl› haftal›k bir gazete ç›kard›.
Yurda dönünce ‹stanbul’daki Galatasa-
ray Mekteb-i Sultanisi’nde ‹ngilizce ö¤-
retmenli¤ine getirildi (1921). Vakit ga-
zetesinde d›fl siyaset yaz›lar› yazd›.
Kurtulufl Savafl›’n›n ard›ndan Mudanya
Mütarekesi’ni ve Lozan Konferans›’n›
gazeteci olarak izledi. Birkaç arkada-
fl›yla birlikte Vatan gazetesini ç›kard›
(1924). Milliyet gazetesinde yaz› iflleri
ve genel yay›n müdürlü¤ü yapt› (1926-
1936). Bu arada Mülkiye Mektebi’nde
Siyasî Tarih dersleri verdi (1929). Ulus
ve Bar›fl gazetelerinin d›fl politika ya-
zarl›¤›n› üstlendi. Cumhuriyet Halk
Partisi ‹stanbul milletvekili seçildi
(1939). Ö¤retim üyeli¤ini b›rak›p iki
dönem milletvekilli¤i yapt›ktan sonra
yeniden Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde-
ki görevine döndü (1950). 1946’da San
Francisco Konferans›’na dan›flman ola-
rak kat›ld›. New York Haberler Bürosu
Müdürlü¤ü (1947-1949) ve Bas›n Ya-
y›n Genel Müdürlü¤ü (1949-1950) gö-
revlerinde bulundu.
Bafll›ca eserleri:
Siyasî Tarih
(2 cilt, 1936),
Avrupa’da
Otomobil ile 9000 Kilometre
(1934),
Hindistan’da Gördüklerimiz
(1953),
Turkey And Her Neighbours A Political
Review
(Türkiye ve Komflular›, Siyasî
Aç›dan Bir Bak›fl, 1964).
Etabli Sorunu
Lozan Bar›fl Antlaflmas›’nda yer alan,
1923 tarihli Türk ve Yunan Ahalinin
Mübadelesine ‹liflkin Sözleflme’nin uy-
gulanmas› s›ras›nda, Türk ve Yunan hü-
kûmetleri aras›nda ortaya ç›kan anlafl-
mazl›k. Konuyla ilgili olarak, sözleflme-
nin ikinci maddesine göre, ‹stanbul’da
oturan Rumlar ile Bat› Trakya’da oturan
Türklerin yerlerinde kalacaklar› karar-
laflt›r›lm›flt›. De¤iflimi uygulamakla yü-
kümlü komisyonda söz konusu madde
görüflülürken, Türkiye ve Yunanistan
temsilcileri farkl› yorumlar yapt›lar.
Türk tezine göre, Frans›zca metindeki
“etabli” [établis (yerleflmifl)] deyimi,
346
Eskiflehir Atatürk ve Kültür Müzesi
Ahmet fiükrü Esmer
ETABL‹ SORUNU
“Türk-Yunan iliflkileri Lozan Bar›fl Antlaflmas›’ndan son-
ra iki ayr› antlaflman›n etkisiyle iyi bir yola girmiflti. Bu iki
antlaflman›n ilki 1926 y›l›nda Atina’da, ikincisi de 1930 y›l›n-
da Ankara’da yap›lm›flt›r. 1926 Atina Antlaflmas›’n›, mübade-
le sözleflmesine dayal› olarak ortaya ç›kan “établis” sorunu
belirlemiflti. Sorun gerek karma komisyonca ve gerekse Mil-
letler Cemiyeti ile Uluslararas› Adalet Divan›’nca çözüleme-
yince, iki ülke aras›nda önemli bir gerginlik yaflanm›flt›.(1)
Yunan Hükûmeti, Bat› Trakya’da bulunan Müslüman halk›n
mallar›na el koydu. Sorun gittikçe önemli boyutlara do¤ru
t›rman›rken, 30 Kas›m 1930’da, patrik sorunuyla birlikte, si-
yasî bir çözüme ba¤land›. Bu antlaflma gere¤ince, Yunanis-
tan’da bulunan ve Türklere ait olan emlâk, karma bir komis-
yon taraf›ndan belirlenen fiyat üzerinden Yunan Hükûmetin-
ce sat›n al›nacakt›. Türkiye’de bulunan ve 1912 y›l›ndan önce
ülkeyi terk eden Rumlarla, genel olarak di¤er Rumlara mal-
lar› geri verilecek, ‹stanbul Rumlar› bu hükmün d›fl›nda tutu-
lacakt›.(2)
1 Nisan 1928’de, 1217 say›l› yasa ile, devletin elinde bu-
lunan tafl›nmazlar›n eflit koflullar ve oranlarla, hak sahipleri-
ne verilmesine hükûmet yetkili k›l›nm›flt›. Ne var ki, bu ant-
laflman›n, mübadeleye tâbi bulunan insanlarla ilgili yönü, pek
tatmin edici de¤ildi, ama yeni bir evreyi bafllatt›¤›, en az›n-
dan, belirsizli¤i ortadan kald›rd›¤› aç›kt›.
Her iki ülkedeki terk edilen araziye ayr› ayr› de¤er biçil-
mesi ve sonunda borçlu ve alacakl› taraf›n belirlenmesi sü-
recinde, önemli sorunlar kendini gösterdi. Bu gerginlikten
dolay›, 1929 y›l›ndaki iliflkiler iyice bozulmufl, hatta yeni bir
savafl olas›l›¤› bile gündeme gelmiflti. Bu gerginlik, 1930 y›l›-
n›n sonuna do¤ru yerini belirgin bir yumuflamaya b›rakt›.
Bunda, Atatürk ve Venizelos’un sorunlara dostça yaklaflma-
s›n›n etkisi olmufltu. Bu ortam içinde, 10 Haziran 1930 günü
Ankara’da, nüfus mübadelesinden do¤an tüm sorunlar› kesin
olarak çözümlemek için bir sözleflme yap›lm›flt›r.(3)
Bu antlaflma, mübadele sorununun kesin olarak “takas
ve tasfiye” esaslar›n› kararlaflt›r›yor ve sorunu tarihe “tev-
di” ediyordu. ‹stanbul’daki bütün Rumlarla, Bat› Trakya’daki
Türklere “établis” s›fat› tan›n›yordu. Yunanistan’dan gelen
Müslümanlar›n, Yunanistan’da b›rakt›klar› tafl›nabilir ve tafl›-
namaz mallar›n›n mülkiyet hakk› bütünüyle Yunan Hükûme-
ti’ne b›rak›l›yordu. Rumlardan kalan mallar›n mülkiyet hakk›
da Türkiye’nin oluyordu. Yunan Hükûmeti, mal sahiplerini
tatmin için 450.000 ‹ngiliz liras› ay›rm›flt›. Bu paran›n
150.000 liras›, mübadele bölgesi içinde bulunan mallar›na
karfl›l›k Bat› Trakya Türklerine veriliyordu. 125.000 liras›,
mübadele edilmifl olan Türklerin orada b›rakt›klar›na karfl›l›k
olarak ödenecekti. 150.000 liras› da “établis” say›lanlara
da¤›t›lacakt›.
Bu antlaflma, Lozan’dan arta kalan önemli bir uyuflmaz-
l›¤› çözümlemifl oluyordu. Antlaflman›n imzaland›¤› gün Bafl-
vekil ‹smet Pafla, Venizelos’a gönderdi¤i bir mektupta, iki
devlet aras›nda yeniden kurulan dostluk ortam›n›n önemine
de¤inmifl ve onu Ankara’ya davet etmiflti. Venizelos bu ça¤-
r›ya olumlu yan›t verirken, 10 Haziran 1930 tarihli antlaflma-
y›, Yak›n fiark’ta yeni bir devrin bafllang›c› olarak gördü¤ünü
vurgulam›flt›.
1) Gönlübol-Sar; D›fl Politika.
2) Antlaflman›n metni: Düstur, c.VIII, Ankara, 1953.
3) Soysal, Siyasal Andlaflmalar. Konuya patrikhane aç›s›n-
dan bakan bir çal›flma: Ercan, “Türk-Yunan ‹liflkilerin-
de..”.
Kaynak : Kemal Ar›, Büyük Mübadele, Türkiye’ye Zorunlu Göç
(1923-1925), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul 1995, s.161
