466
‹stiklal Mahkemeleri
‹ST‹KLÂL MAHKEMELER‹
«Ulusal Mücadele’nin kazan›lmas›nda iç güvenli¤in sa¤lanma-
s›, Meclis otoritesinin kurulmas› ve asker kaçaklar›n›n önünün al›n-
mas›nda büyük hizmetleri görülen ‹stiklâl Mahkemeleri, ulusal
inanç ve ihtiyaçtan do¤an ink›lâp ve ihtilâl mahkemeleriydiler. Ka-
nunun incelenmesinden de aç›kça anlafl›laca¤› gibi, ‹stiklâl Mahke-
melerinin verecekleri kararlar, idam dahil, kesindi ve derhal uygu-
lanacakt›. Karar verirlerken vicdan kanaatlar› yeterliydi. Kararlara
itiraz ve temyiz yoktu. Kararlar›n› ve emirlerini bütün asker ve si-
vil memurlar uygulamak zorundayd›lar. Böylece mahkemeler s›n›r-
s›z bir güce sahiptiler.
Mahkeme üyelerinin Meclis’ten seçilmesi, bölgelerin Meclis
taraf›ndan saptanmas› ve kanunu yürütme yetkisinin do¤rudan
do¤ruya Meclis’e ait olmas›yla, Meclis, ‹stiklâl Mahkemeleri arac›-
l›¤›yla ola¤anüstü yarg›ya da sahip oldu. Kuvvetler birli¤i esas›n›
ortaya koymas›yla, bu konuda meclis otoritesine örnek olan Fran-
s›z Devrimi Mahkemeleri üyelerinin, meclis d›fl›ndan seçilmesinin
do¤urdu¤u sak›ncalar göz önüne al›nd› ve ayn› yan›lg›ya düflülme-
mesi için mahkeme üyeleri, mebuslardan seçilip, Meclis’in üstün-
lü¤ü sa¤land›. Askerî ve sivil memurlar mahkemelerin emirlerini
yürütmek zorundayd›lar.
Yeni bir mahkeme kurulmas› düflünülürken en büyük sorun,
ba¤›ms›z ve süratli çal›fl›p, ulusal devrimin gereklerini uygulaya-
cak özellikte olmas›yd›. Normal mahkemelerin ve harp divanlar›n›n
bu görevi yapmad›klar› dört ayl›k uygulamada anlafl›lm›flt›. Kanunu
önerenlerin -M. Kemal de dahil- düflüncesi devrim yöntemine da-
yan›yor ve Frans›z Devrimi içinde (Mart 1793) ola¤anüstü yetkile-
re sahip olarak kurulan “Devrim Mahkemeleri”ni örnek al›yordu.
29 Ekim 1793’te resmen bu ad› alan Frans›z Devrim Mahkemeleri,
Danton’un Mart 1792’de yapt›¤› teklifin Convention taraf›ndan ka-
bul edilmesi sonucu kurulmufllard›. Bu mahkemeler, devrim düfl-
man› her giriflimi, hürriyet, eflitlik, birlik, cumhuriyetin bölünmez-
li¤i ilkesine -Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra çal›flan ‹stik-
lâl Mahkemeleri de ayn› gerekçeyi benimsediler- devletin iç ve d›fl
güvenli¤i aleyhindeki her suikast› ve krall›¤› tekrar kurmak hede-
fini güden -Türkiye Cumhuriyeti’nde ise Saltanat’› geri getirmek
isteyenler için- ulus egemenli¤ine karfl› koyan bütün komplolar›
yarg›lamak ve cezaland›rmak yetkisiyle kurulmufllard›. Conventi-
on, mahkeme üyelerini kendisi tayin ediyordu. Bu mahkemelerin
kararlar› kesin olup, bir üst mahkemeye baflvurmak ve temyiz hak-
k› yoktu. Gerek kurulufl amac› ve flekli, gerekse yetkileri ve çal›fl-
ma yöntemi bak›m›ndan ‹stiklâl Mahkemeleri’ne örnek oldu¤u, bu
aç›k benzerlikle kolayca görülmektedir. Her iki ülkedeki bu mah-
kemeler, vatan›n ve özellikle devrimin ola¤anüstü bir tehlike kar-
fl›s›nda oldu¤u ve kurulan ulusal ve lâik temellere dayanan yeni re-
jimin savunulmas›n› yapmak gerekti¤inde, birbirlerine çok benze-
yen suçlara bakmak üzere, ola¤anüstü yetkilere sahip olarak ku-
rulmufllard›r.”
(………)
‹stiklâl Mahkemeleri bu dönemde 17 fiubat 1921’e kadar yakla-
fl›k befl ay kadar çal›flt›lar. 17 fiubat’ta görevlerine son verildi. Yal-
n›z Ankara ‹stiklâl Mahkemesi’nin görevi sürdü. Casus, bozguncu,
eflk›ya, hain, asker ailelerine tecavüz edenleri en a¤›r flekilde ce-
zaland›rd›lar. Firariler konusunda ise, e¤er do¤ru yola gelme ola-
s›l›¤› varsa ve kaçarken silâh ve cephanesini götürmemifl; soygun,
öldürme ve tecavüz gibi suçlar ifllememiflse, dayak cezas› verile-
rek k›tas›na gönderiliyordu. 1-2 kez kaçm›fl ve belirtilen suçlar› ifl-
lememifl olanlar ceza verilmeden, 3 ilâ 10 kez kaçm›fl olanlar, sa-
y›lan suçlar› ifllememifllerse kaçt›klar› say› onla çarp›l›p, de¤nek
vurularak cezaland›r›l›yor ve k›talar›na gönderiliyorlard›. Baz›lar›-
na idam cezas› verilse bile, bir daha kaçt›¤› takdirde uygulanmak
üzere (müeccelen idam) cepheye gönderiliyorlard›.
Mahkemelerin amac›, insana k›ymak de¤il, cephe gerisinde
güvenli¤i sa¤lamak, kaçaklara aman vermemek idi. Bu sebeple
idam cezas› ancak, adam öldüren, soygun ve asker ailesine teca-
vüz edenlere uygulan›yordu. Özellikle cephede savaflan asker aile-
sinin can, mal ve namus güvenli¤ine çok büyük önem veriliyordu.
Firarilere teslim olmak için on-on befl, e¤er ‹stanbul gibi uzakta ise
k›rk günlük teslim olmak için gün tan›yorlard›. Ancak yukar›da be-
lirtti¤imiz suçlar› ifllemifl olanlar af hükümlerinin d›fl›nda b›rak›l›-
yordu. En sert çal›flan mahkeme Kastamonu ‹stiklâl Mahkemesi ol-
du. Asker kaçaklar› suçlar›n›n önünü almak için baflvurdu¤u yön-
tem çok sertti. On gün içinde teslim olmayan asker kaça¤›n›n ye-
rine s›rayla babas›, biraderleri, amcas›, day›s›, amcao¤lu, enifltesi
ve enifltesinin o¤lu al›n›rd›. Kaçak teslim olursa, yerine asker al›-
nan yak›n› b›rak›l›rd›. Ayr›ca köyünden 200 lira ceza al›n›r, kaçak-
lar›n evi yak›l›p y›k›l›rd›. Bu yöntem Meclis’te çok sert tart›flmala-
ra yol açt› ve ‹stiklâl Mahkemeleri’nin görevlerine 17 fiubat’ta son
verilmesinde önemli bir etken oldu.
Düzenli ordunun kuruldu¤u, I. ‹nönü Zaferi’nin kazan›ld›¤› ve
Çerkez Ethem kuvvetlerinin ihanetinin oldu¤u bir s›rada çal›flan ‹s-
tiklâl Mahkemeleri büyük baflar›lar sa¤lad›lar. Ola¤anüstü yetkile-
rini yaln›zca vatan›n ve ulusun ba¤›ms›zl›¤› için kulland›lar. On bin-
lerce kifliyi cepheye göndererek ‹nönü Savafl› için büyük katk› sa¤-
lad›lar. Di¤er suçlarda da büyük azalma görüldü. Meclis otoritesi-
nin sa¤lanmas›nda moral bir güç oluflturdular. Bu baflar›lardan do-
lay› M. Kemal Pafla, Meclis Baflkan› olarak 08.01.1921’de (Birinci
‹nönü Savafl› s›ras›nda) mahkeme say›s›n›n 10’a ç›kar›lmas› için bir
önerge verdi.
‹stiklâl Mahkemeleri’nin bölgeleri saptan›rken, düflman iflgali
alt›nda olan yerler ve Kâz›m Karabekir Pafla’n›n güvenli¤i sa¤lad›-
¤› Do¤u Anadolu’da ‹stiklâl Mahkemesi kurulmad›. Bu bölgeleri bir-
lefltirdi¤imizde Misak-› Millî s›n›rlar›n›n olufltu¤unu görürüz.
‹nönü Savafl›’n›n kazan›lmas› ve ‹stiklâl Mahkemeleri’nin çal›fl-
malar›yla;
1- TBMM Hükûmeti içte ve d›flta tan›nd›.
2- Ayaklanma olaylar› bast›r›ld› ve kanun egemen oldu.
3- Devlet organ› iflledi, vergi ve asker al›nmas› iflleri büyük
ölçüde düzeldi.
4- Ulusun orduya inanc› artt›, ordu kurulmas› mümkün oldu.
5- TBMM Hükûmeti, Osmanl› Hükûmeti’ne karfl› kesin üstün-
lük kazand›.
Böylece ‹stiklâl Mahkemeleri’nin kuruluflunu haz›rlayan ola-
¤anüstü tehlikenin bitti¤i düflünülerek, aleyhtarlar›n bask›s›yla
Hükûmet, mahkemelerin çal›flmas›nda ›srarl› olmas›na ra¤men, 17
fiubat 1921’de Ankara ‹stiklâl Mahkemesi d›fl›nda di¤erlerinin gö-
revlerine son verildi. Meclis’e dönen üyeler çal›flmalar›yla ilgili
aç›klamalar yapt›lar.”
Kaynak : Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ege Üniversitesi Bas›mevi,
‹zmir, 1986, s.242-250.
8 Mart 1925 tarihli Vakit gazete-
sinde ‹stiklâl Mahkemeleri üyele-
rinin seçimiyle ilgili haber.
Resimli Gazete’nin ilk sayfas›nda,
‹stiklâl Mahkemesi’nde yarg›lanan
gazetecileri betimleyen bir resim.
