Sabahattin, ‹smail Kemal ve yandafllar›
ile Rum ve Ermeni delegelerin olufltur-
du¤u ço¤unluk, ihtilâl yöntemlerine
baflvurulmas›n›, d›fl devletlerden sa¤la-
nacak yard›mla reform yap›laca¤› görü-
flünü savundu. Ahmed R›za, Hoca Kad-
ri, Doktor Nâz›m ve yandafllar› ise bu
görüfle karfl› ç›kt›. Görünüflte bir birlik
sa¤land›ysa da, kongrede beliren iki
grup, iki ayr› cemiyet hâlinde çal›flmala-
r›n› sürdürdü. Az›nl›kta kalan Ahmed
R›za ve arkadafllar›, cemiyetin ad›n› Te-
rakki ve ‹ttihat olarak de¤ifltirip, Paris’te
Meflveret’i ç›karmay› sürdürürken, M›-
s›r’da da fiûra-y› Ümmet’i yay›mlama-
ya bafllad›lar. Prens Sabahattin ve yan-
dafllar› ise, ço¤unluk ad›na, Meflveret’in
Türkçe bölümünün kapat›lmas› üzerine
Osmanl› gazetesini ç›kard›lar ve 1904’e
dek ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ad›n›
kulland›lar. 1906’dan sonra ise Prens
Sabahattin ve yandafllar›, Adem-i Mer-
keziyyet ve Teflebbüs-i fiahsî Cemiyeti
ad› alt›nda etkinlik gösterdiler. Bu y›l-
lar, daha çok, yay›n yoluyla propagan-
dayla geçti. Ahmed R›za önderli¤indeki
Terakki ve ‹ttihat bu arada mektuplafl-
malar yoluyla imparatorluk içinde ör-
gütlenmeyi yürütmeye çal›flt›. 1907’de
Cenevre’deki Ermeni Taflnaksutyon
Cemiyeti’nin Jön Türklerin bir program
etraf›nda toplanmas› önerisiyle Tefleb-
büs-i fiahsî ve Adem-i Merkeziyyet ve
Terakki yan› s›ra ‹ttihat Cemiyetleri’ne
yapt›¤› baflvuru üzerine bu örgütlerin
kat›l›m›yla II. Jön Türk kongresi toplan-
d›. Kongre, Osmanl› Muhalif F›rkalar›
Kongresi’nin Beyannamesi’ni yay›mla-
yarak çal›flmalar›n› tamamlad›. Beyan-
namede, “Sultan Abdülhamid’i tahttan
çekilmeye zorlama, var olan yönetimin
kökten de¤ifltirilmesi, dan›flma yöntemi-
nin (meflveret) ve meflrutiyetin kurulma-
s›” amaç, “hükûmet uygulamalar›na si-
lâhla karfl› koyma, var olan hükûmete
vergi vermeme, ordu içinde propagan-
da, genel ayaklanma” araç olarak belir-
tiliyordu. Paris’te bu kongre sürerken
imparatorluk içinde de istibdada karfl›
yo¤un bir mücadele yürütülüyordu. ‹tti-
hat ve Terakki, Balkanlar’da h›zla ör-
gütleniyordu. Bu arada 1906 yaz›nda
Selânik Askerî Rüfltiye Müdürü Tahir,
Frans›zca Ö¤retmeni Naki, Posta Telg-
raf ‹daresi Baflkâtibi Talât, Mülâz›m
Ömer Naci ve Selânik eflraf›ndan Mithat
fiükrü Bey’in kurdu¤u Osmanl› Hürri-
yet Cemiyeti ile Terakki ve ‹ttihat Cemi-
yetleri 1907 Eylülü’nde Osmanl› Terak-
ki ve ‹ttihat Cemiyeti ad› alt›nda birlefl-
tiler. Böylece cemiyetin, yurt içinde ve
yurt d›fl›nda olmak üzere iki genel mer-
kezi olmas› kararlaflt›r›ld›. Yurt d›fl›
merkezinin Paris, yurt içi merkezinin ise
Selânik olmas› kararlaflt›r›ld›. Cemiyetin
yay›n organ›, Türkçe fiûra-y› Ümmet,
Frans›zca Meflveret olarak belirlendi.
Yurt içi merkezini Bursal› Tahir Bey,
Naki Bey, Talât Bey, Mithat fiükrü Bey,
Bursal› Hakk› Bey, Edip Servet, Ömer
Naci, Kâz›m Nami, Rahmi ve ‹smail
Canbulad Beyler oluflturuyordu. Talât,
Rahmi ve ‹smail Canbulad Beyler, âde-
ta bir yürütme kurulu oluflturuyorlard›.
K›sa sürede çok geniflleyen cemiyet,
özellikle genç subaylar aras›nda örgüt-
lendi. Meflrutiyet’in ilân›na dönük ilk
hareket, ‹smail Canbulad Bey’in yard›-
m›yla Mustafa Necib Bey taraf›ndan Se-
lânik Merkez Kumandan› Kaymakam
Nâz›m Bey’e yap›lan suikast oldu. Bu-
nun ard›ndan 20 Haziran 1908’de Res-
ne’de Kola¤as› Niyazi Bey da¤a ç›kt›.
Cemiyet’in Manast›r merkezi bu hare-
keti desteklemekle kalmay›p cemiyetin
istemlerini belirtmek üzere valiye bir de
bildiri verdi. Bunun üzerine ola¤anüstü
yetkiyle Manast›r’a gönderilen Ferik
fiemsi Pafla, 24 Haziran’da postaneden
ç›karken öldürüldü. Bu durum, hükûmet
otoritesini tümüyle ortadan kald›rd›. Ni-
yazi Bey, Debre, Elbasan, Ohri ve Göri-
ce eyaletlerini dolaflt›ktan sonra, Manas-
t›r merkezinden gelen direktif uyar›nca
Eyüp Sabri Bey’in Ohri Ulusal Tabu-
ruyla Manast›r’a giderek, Manast›r Ola-
¤anüstü Komutan› Müflir Osman Pa-
fla’y› 9 Temmuz’da da¤a kald›rd›. Bu-
nun üzerine 11 Temmuz 1908’de II.Ab-
dülhamid, Meflrutiyet’i yeniden ilân et-
meye mecbur kald›. O s›ralarda cemiye-
tin Manast›r merkezi Miralay Sad›k,
Yüzbafl› Habib, Mülâz›m›evvel Yusuf
Ziya, Mülâz›m›evvel Tevfik, Vilâyet
Tercüman› Fahri beylerden; Selânik
merkezi ise, Miralay Hasan R›za, Kur-
may Kaymakam Faik ve Cemal, Kur-
may Binbafl› Fethi ve ‹smail Hakk›, Da-
vavekili Manyasizâde Refik, Talât (ünlü
Talât Pafla) ve Rahmi beylerden oluflu-
yordu. II.Meflrutiyet’in ilân›nda Said
Pafla sadrazamd›. Hükûmetle görüflmek
üzere ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ad›na
Selânik’ten Talât ve Cavid beyler ‹stan-
bul’a geldi. Bir süre sonra Said Pafla’n›n
istifas›yla hükûmet, Kâmil Pafla taraf›n-
dan Cemiyet temsilcilerine de dan›fl›la-
rak kuruldu. Kâmil Pafla Hükûmeti’nin
kurulmas›ndan sonra 4 Aral›k 1908’de
Meclis-i Mebusan aç›ld›. Bu dönemde
‹ttihat ve Terakki, hükûmeti do¤rudan
kurmak için kendini güçsüz görüyor,
Meclis-i Mebusan’daki temsilcileri ara-
c›l›¤›yla iflleri yürütmeye çal›fl›yordu.
Meflrutiyet’in ilk günlerinde cemiyetin
Selânik flubesi k›smen ‹stanbul’a nakle-
dildi ve hükûmet denetim alt›na al›nd›.
Bu arada yap›lan ‹ttihat ve Terakki
kongresinde genel merkez yöneticili¤i-
ne Hüseyin Kadri, Mithat fiükrü, Hayri,
Talât, Ahmet R›za, Enver, Habib beyler
ile ‹pekli Haf›z ‹brahim Efendi seçilir-
ken, al›nan bir kararla padiflah›n, Meflru-
tiyet sürdükçe yaflam›n›n ve haklar›n›n
cemiyet taraf›ndan korunaca¤› ilân edil-
di. 1909’daki kongrede 17 maddelik bir
içtüzük kabul edilerek, genel merkezin
görevleri ve milletvekilleriyle iliflki bi-
çimleri belirlendi. 1910’da yap›lan
kongrede genel merkez yöneticili¤ine
Hac› Adil Bey, Doktor Nâz›m, Eyüp
Sabri, Ömer Naci, Ziya, Hayri ve Mithat
fiükrü beyler seçilip genel sekreterli¤i
Hac› Adil Bey üstlendi. Cemiyetin
1912’de partiye dönüflmesine dek, genel
merkez üyeli¤i gizli tutuldu. Bu dönem-
de ‹ttihat ve Terakki yönetiminden hofl-
nut olmayanlar de¤iflik siyasî partiler ve
örgütler içinde yer ald›lar. Nitekim bir
yandan Hürriyet ve ‹tilâf Partisi’nin ve
onunla uyumlu Halâskâr Zabitan Gru-
bu’nun etkinlikleri ve d›fl olaylar, 1912
ortalar›nda ‹ttihat ve Terakki’nin deneti-
mindeki Said Pafla Hükûmeti’nin görev-
den çekilerek büyük kabine ad›yla Ah-
med Muhtar Pafla Hükûmeti’nin kurul-
mas›na yol açt› ve ayn› y›l toplanan
kongrede cemiyet, parti hâline dönüfltü.
Balkan Savafl›’nda Osmanl› Devleti’nin
yenilgiye u¤ramas› üzerine Kâmil Pafla
sadrazaml›¤a getirildi. Ancak, 23 Ocak
1913’te Bab›âli Bask›n›’yla Kâmil Pafla
Hükûmeti, ‹ttihat ve Terakkiciler tara-
f›ndan devrildi ve kendi denetimlerinde
Mahmud fievket Pafla Hükûmeti kurul-
du ve muhalifler ülkeyi terke zorland›.
1913 Haziran›’nda Mahmud fievket Pa-
fla’n›n öldürülmesinden sonra ‹ttihat ve
Terakki karfl›tlar›n›n bir bölümü idam
edilirken, bir bölümü sürgüne gönderil-
di. Yeni hükûmet do¤rudan Said Halim
Pafla taraf›ndan kuruldu; Hariciye Nâ-
z›rl›¤›’n› Talât Bey üstlendi. 8 Ekim
1918’de Talât Pafla Hükûmeti’nin istifa-
s›yla son bulan ‹ttihat ve Terakki iktida-
r›, bütün bu dönem boyunca ülkenin si-
yaseti, bu arada I.Dünya Savafl›’na kat›l-
ma gibi önemli kararlarda belirleyici ol-
du. I.Dünya Savafl› s›ras›nda 1916’da
yap›lan kongrede genel baflkanl›¤a Said
Halim Pafla, genel sekreterli¤e Mithat
fiükrü Bey; 1917 kongresinde ise genel
baflkanl›¤a Talât Pafla, genel sekreterli¤e
Mithat fiükrü Bey seçildi. F›rkan›n 19
470
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti (F›rkas›)
Yurt d›fl›ndaki ‹ttihatç› liderler, ‹stanbul’da
kalan ‹ttihatç› liderlerden Halil Bey’in ruhu-
nu ça¤›r›p soruyorlar: “Acaba bizi ‹stan-
bul’da ar›yorlar m›?” (Diken, 9 Ocak 1919).
‹ttihat ve Terakki F›rkas› Tüzü¤ü’nün kapa¤›.
