469
dek hükûmeti elde tutan burjuva de-
mokrat bir siyasî örgütlenme. Cemiye-
tin kurulufl tarihi tart›flmal› olmakla bir-
likte, kuruculardan ‹brahim Temo’ya
göre 21 May›s 1889’dur. Cemiyetin ku-
rucular›, Askerî T›p Okulu ö¤rencilerin-
den ‹brahim Temo (Ohri), Abdullah
Cevdet (Harput), Mehmet Reflit (Kaf-
kasya), Hüseyinzâde Ali (Bakû) ve ‹s-
hak Sükûti’dir (Diyarbak›r). ‹ttihad-›
Osmanî olan ilk ad› k›sa süre sonra Os-
manl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak
de¤ifltirildi. Varbonari ve Mason örgüt-
lenme modelinden esinlenen gizlili¤e
dayal› bir yap›ya sahip olan, küçük hüc-
reler hâlinde oluflan örgütte, her hücre-
nin ve her hücre üyesinin bir numaras›
vard›. Örgüt içinde her üye yaln›zca
kendi hücresindeki befl üyeyi tan›rd›.
K›sa zamanda örgüt büyüyüp Harbiye,
Bahriye, Mülkiye, Veterinerlik, Topçu,
Mühendishane gibi yüksekokullarda da
benzer flekilde örgütlendi. Zamanla, ör-
güte Asaf Dervifl Pafla, Süleyman Emin
Pafla, ‹smail Safa Bey, Naci Pafla gibi
üst düzey bürokratlardan da kat›lanlar
oldu. ‹zmir’de ve fiam’da cemiyetin gö-
rüfllerini yaymak için propagandaya
baflland›. Cemiyetin varl›¤› ilk kez,
1892’de II.Abdülhamid’e verilen bir
jurnal sonucu a盤a ç›kt›. Bunun üzerine
okul kumandanlar› ve bir grup bürokrat
görevlerinden al›n›p örgütün önde gelen
üyeleri tutukland›ysa da üç ay sonra
II.Abdülhamid taraf›ndan affedilerek
görevlerine iade edildiler. Aftan sonra
cemiyetin çal›flmalar› yo¤unlaflarak sür-
dü. Bu dönemde cemiyetin yöneticileri,
örgütü güçlendirip yurt ölçüsünde yay-
g›nlaflt›rmadan eyleme geçmeme dü-
flüncesindeydiler. Bununla birlikte
1895’te patlak veren Ermeni olaylar›,
bu düflüncenin yaflama geçirilmesini en-
gelledi. ‹ttihat ve Terakki, duvarlara as-
t›¤› bildirilerle halk› birli¤e ça¤›rd›. Bu-
nun üzerine genifl tutuklamalara gidildi;
doktor Abdullah Cevdet ve bir grup
T›bbiye ö¤rencisi, Trablusgarp, fiam ve
Manast›r’a sürüldü. ‹brahim Temo, ‹s-
hak Sükûti, Tunal› Hilmi, ‹zmirli Nev-
zat, Âkil Muhtar gibi cemiyetin önde
gelen üyeleri ve cemiyet üyesi olmayan
Mizan gazetesi sahibi Murat Bey gibi li-
beral ayd›nlar Romanya, M›s›r ve Avru-
pa’ya kaçt›lar. Böylece ‹ttihat ve Terak-
ki Cemiyeti’nin ‹stanbul’daki örgütlen-
mesi geçici bir süre çöküntüye u¤rad› ve
cemiyet çal›flmalar› yurt d›fl›na kayd›r›-
larak baflta Bükrefl, Paris, Cenevre ve
Kahire olmak üzere dört merkezden yü-
rütüldü. Bükrefl çal›flmalar› ‹brahim Te-
mo’nun yönetimi alt›nda, Balkan ülke-
lerinde flubeler kurmak biçiminde ör-
gütlendi. Paris’te cemiyetin yöneticisi,
1895’ten bafllayarak Meflveret gazetesi-
ni ç›karan ve daha önce ‹ttihat ve Terak-
ki Cemiyeti’nin Avrupa temsilcili¤i yü-
rüten Ahmed R›za’yd›. Cenevre ve Ka-
hire’de ise kal›c› örgütlenmelere gidile-
medi, Tunal› Hilmi, ‹shak Sükûti ve Mi-
zanc› Murat beyler buralarda yay›n et-
kinli¤ini sürdürdü. 1895-1890 aras› ya-
y›mlanan tüzü¤ünde cemiyetin amaç ve
ödevleri s›ralanarak Meflveret gazetesi,
cemiyetin yay›n organ› kabul edildi.
Ancak, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin
yurt d›fl› çal›flmalar› sistemli ve merkezî
bir biçimde yürütülemedi. Bunun nede-
ni, cemiyetin amaca ulaflmak için tuta-
ca¤› yola iliflkin görüfl ayr›l›¤› ve II.Ab-
dülhamid’in cemiyeti parçalamak için
gösterdi¤i çabayd›. Bir baflka farkl›l›k
da özellikle din konusunda kendini gös-
terdi. Pozitivist anlay›fl› benimseyen
Ahmed R›za, kimi üyelerce dinsizlikle
suçland›. M›s›r h›divi de bu nedenle ‹tti-
hat ve Terakki’ye para yard›m› yapmak-
tan vazgeçti. ‹stibdat yönetimini alafla¤›
etme yolunda kimi üyeler nizam yanl›s›,
kimileri ise, bir suikastla II.Abdülha-
mid’i ortadan kald›rmak istiyordu. Su-
ikastta bomba ya da tabanca kullan›lma-
s› konusunda bile görüfl ayr›l›¤› vard›.
Bu farkl› görüfller çerçevesinde genel
arzuya uyularak 1897’de yap›lan bir
toplant›da ço¤unlukla genel baflkanl›¤a
Murad Bey, merkez baflkanl›¤›na Çü-
rüksulu Ahmed Pafla seçildi ve yönetim
mekanizmas›n›n denetimi Ali Kemal,
fierafeddin, fiefik ve fieref Beylere geç-
ti; Dr. Nâz›m, saymanl›¤a getirildi. Ah-
med R›za Bey ise, cemiyetin organ›
olan Meflveret’i yay›mlamaya devam
edecekti. Cenevre’de bulunan yeni yö-
neticilerin yay›n organ› ise Osmanl› ga-
zetesiydi. Hatta bu dönemde Ahmed R›-
za Bey’in kimi kaynaklara göre cemi-
yetten ihrac›, kimi kaynaklara göre ay-
r›lmas› nedeniyle Meflveret’i tek bafl›na
yürütmesi söz konusuydu. II.Abdülha-
mid’in cemiyeti parçalama çabalar›,
1897’de Mahmud Celâleddin Pafla’n›n
Mizanc› Murad’› ikna etmesiyle baflar›-
ya ulaflt›. Mizanc› Murat, Ubeydullah
Rahmi, Süleyman Nazif’le birlikte, sa¤-
lanan ç›karlar karfl›l›¤› ‹stanbul’a döner-
ken, ‹shak Sukuti, Abdullah Cevdet,
Tunal› Hilmi gibi cemiyetin önde gelen
üyelerine elçiliklerde görev verildi ve
cemiyetin etkinli¤i, Paris’te kalan Ah-
med R›za, Doktor Nâz›m ve Hoca Kad-
ri taraf›ndan sürdürüldü. Bu arada 1889
sonlar›nda Avrupa’ya kaçan Damat
Mahmud Pafla ve o¤ullar› Prens Saba-
hattin ve Lütfullah, II.Abdülhamid’e
karfl› ‹ttihat ve Terakki d›fl›nda muhale-
fet yürütüyorlar ve tüm Jön Türklerin
bafl›na geçmek istiyorlard›. Gerçekten
de o dönemde de¤iflik ulusal toplulukla-
r›n örgütlenmeleri d›fl›nda Jön Türkler,
esas olarak bir yanda ‹ttihat ve Terakki
Cemiyeti’nde, di¤er yanda Damat Mah-
mud Pafla ile Prens Sabahattin’in çevre-
sinde toplanm›flt›. Bu iki grup aras›nda
Jön Türklerin birli¤ini sa¤lamak için
yürütülen görüflmeler 4 fiubat 1902’de
Paris’te bir kongre toplanmas›yla so-
nuçland›. ‹lk Jön Türk Kongresi olarak
adland›r›lan bu kongrede çal›flmalar iki
sorun üzerinde yo¤unlaflt›. Birincisi yal-
n›z bafl›na propaganda yoluyla meflruti-
yete ulafl›l›p ulafl›lamayaca¤›, dolay›s›y-
la baflka yöntemlerin kabul edilip edil-
memesi, ikincisi ise ülkede reformlar›n
sa¤lanmas›nda d›fl devletlerin yard›m›-
na baflvurulup vurulmamas›yd›. Prens
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti (F›rkas›)
14 Kas›m 1918 tarihli Diken dergisinin 2. say›s›nda “‹ttihatç› Devrinin Bilançosu” bafll›¤›yla
yay›mlanan Sedat Simavi’nin bir karikatürü.
Bo¤dular
Ast›lar
Lokmalar›n›
a¤z›ndan
ald›lar.
Ezdiler
Ceplerini
doldur-
dular
ve... kaçt›lar
‹ttihat ve Terakki liderlerinden (soldan sa¤a) Talât Pafla, Cemal Pafla ve Enver Pafla.
