Vilâyet
Osmanl› Devleti’nde 1864’te yay›mla-
nan bir nizamnameyle kurulan yönetim
birimi. Nizamnameye göre, Osmanl›
Devleti’ndeki eyalet, sancak gibi yöne-
tim birimleri yeniden düzenlenerek Os-
manl› topraklar›n›n en büyük yönetim
birimine vilâyet ad› verildi. Köyler ka-
zalara, kazalar sancaklara, sancaklar vi-
lâyetlere ba¤land›. Vilâyetin en büyük
mülkî amirine “vali”, sanca¤›nkine
“mutasarr›f”, kazan›nkine “kaymakam”
dendi. Köylerse halk taraf›ndan seçilen
muhtarlarca yönetilmeye baflland›. Daha
sonra ç›kar›lan “‹dare-i Umumiye-i Vi-
lâyet” yönetmeli¤iyle vilâyetler livalara,
livalar kazalara, kazalar nahiyelere, na-
hiyeler de köylere bölünerek yeni bir
düzenleme yap›ld›. Teflkilât-› Esasiye
Kanunu’yla il, ilçe ve bucak olarak sap-
tanan yönetim birimleri, 1924 Anayasa-
s›’nda de¤iflmeksizin korundu. 1947’de
il say›s› 63’e yükseltildi. 1961 Anayasa-
s›’na dayanan 569 say›l› yasa maddesiy-
le il yönetmeli¤inde bir kez daha gerek-
li düzenlemeler yap›ld›. Günümüzde il
say›s› 81’dir.
Viranflehir Ayaklanmas›
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda Urfa’daki ifl-
galci Frans›z güçleriyle iflbirli¤i yapan
isyanc›lar›n Viranflehir’i ele geçirmek
amac›yla bafllatt›¤› ayaklanma (1920). 4
bin kifliden oluflan asi grubunun Viran-
flehir’i ele geçirmesi üzerine Diyarba-
k›r’dan gelen millî kuvvetler ayaklan-
may› bast›rd› ve isyanc›lar güneye kaçt›.
Vize
Kurtulufl Savafl› s›ras›nda iki y›l Yunan
iflgalinde kalan, K›rklareli iline ba¤l› il-
çe. Önceki dönemlerde Vison, Viza,
Bizva ve Bizye adlar›yla an›ld›. 1920-
1922 aras› Yunan iflgalinde kald›.
Vrangel Ordusu
1917’den sonra, Bolfleviklerle savaflan
Rus Generali Pyotr Nikolayeviç Vran-
gel (1878-1928) komutas›ndaki orduya
verilen ad.
Vurun Kahpeye
Halide Edip Ad›var’›n, Kurtulufl Sava-
fl›’n› konu alan ilk roman›. 1923’te tef-
rika edilen roman›n ilk bask›s› 1926’da
yay›mlanm›fl olup de¤iflik zamanlarda
üç kez filme al›nd›. Eserdeki olaylar k›-
saca flöyle geliflir:
Roman›n kahraman› Aliye, genç bir k›z
olup Kurtulufl Savafl› s›ras›nda kendi is-
te¤iyle Anadolu’ya ö¤retmen olarak
atan›r. Bu arada düflmana karfl› durmak
için bir çete oluflturan Tosun Bey,
adamlar›yla birlikte Aliye’nin ö¤ret-
menlik yapt›¤› köye u¤rar. Aliye’yle
Tosun Bey aras›nda bir sevgi ba¤› olu-
flur. Köyün imam› Fettah Efendi de Ali-
ye’ye tutkundur; bu yüzden Tosun
Bey’i düflmana ihbar eder. Evi sar›lan
Tosun Bey zor durumdad›r. Çünkü, o
gece düflman cephaneli¤ini imha göre-
vini üstlenmifltir. Bunun üzerine Aliye,
düflman karargâh›na giderek görevli ko-
mutan› oyalarken Tosun Bey, cephane-
li¤i havaya uçurur ve daha sonra düfl-
man panik içinde kasabay› terkeder. Bu
arada geceyi düflman komutan› yan›nda
geçiren Aliye, Hac› Fettah ve adamlar›
taraf›ndan linç edilir. Kurtulufl Sava-
fl›’ndan zaferle ç›k›lmas› sonras›, Hac›
Fettah ve eflraftan Hüseyin Efendi ‹stik-
lâl Mahkemesi taraf›ndan tutuklan›p
idam edilirler.
868
Vilâyet
Vilâyât-› fiarkiye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti’nin kurulufl
amac› da (tüzüklerinin 2. maddesi), Do¤u illerinde oturan bütün hal-
k›n dinî ve siyasî haklar›n›n serbestçe kullan›lmas›n› sa¤layacak
meflru yollara baflvurmak, bu illerdeki müslüman halk›n tarihî ve mil-
lî haklar›n› gerekti¤inde medeniyet dünyas› karfl›s›nda savunmak,
Do¤u illerinde yap›lan zulüm ve cinayetlerin sebepleri ile bunlar› ifl-
leyenler ve sebep olanlar hakk›nda tarafs›z soruflturma yap›larak
suçlular›n süratle cezaland›r›lmalar›n› istemek. Yerli halk ile az›nl›k-
lar aras›ndaki anlaflmazl›¤›n giderilmesine ve eskiden oldu¤u gibi iyi
iliflkilerin sa¤lamlaflt›r›lmas›na gayret etmek, savafl durumunun
Do¤u illerinde yaratt›¤› y›k›m ve yoksullu¤a, hükûmet nezdinde
teflebbüslerde bulunarak elden geldi¤ince çare aramaktan ibaretti.
‹stanbul’daki yönetim merkezinden verilmifl olan bu direktife uygun
olarak, Erzurum flubesi, Do¤u illerinde Türk’ün haklar›n› korumakla
birlikte, Ermeni göçü s›ras›nda görülen kötü davran›fllarla halk›n hiç-
bir ilgisi bulunmad›¤›n›, Ermeni mallar›n›n Rus istilâs›na kadar
korundu¤unu, buna karfl›l›k müslümanlara pek gaddarca davran›l-
d›¤›n›; hatta verilen emre ayk›r› olarak, göçten al›konan baz› Er-
menilerin koruyucular›na karfl› yapt›klar› kötülükleri, güvenilir bel-
gelerle medeniyet dünyas›na duyurmaya ve Do¤u illerine dikilmifl
olan h›rs yüklü bak›fllar› hükümsüz b›rakacak çal›flmalar yapmaya
karar veriyor (Erzurum flubesinin bas›l› bildirisi)
Vilâyât-› fiarkiye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti’nin Erzurum
flubesini ilk olarak kuran kimseler, Do¤u illerinde yap›lan propagan-
dalar ile bunlar›n hedeflerini, Türklük, Kürtlük - Ermenilik
meselelerini bilim, teknik ve tarih aç›lar›ndan inceleyip araflt›rd›ktan
sonra, ilerideki çal›flmalar›n› flu üç noktada topluyorlar (Erzurum
flubesinin bas›l› raporu):
1. Kesinlikle göç etmemek,
2. Derhal ilmî, iktisadî ve dinî bak›mlardan teflkilâtlanmak,
3. Sald›r›ya u¤rayacak Do¤u illerinin her köflesini savunmada bir-
leflmek,
Vilâyât-› fiarkiye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti’nin ‹stanbul’daki
yönetim merkezinin, medenî ve ilmî yollara baflvurarak maksada
ulaflabilece¤i konusunda fazla iyimser oldu¤u anlafl›l›yor. Gerçekten
de bu yolda çal›flmalar yapmaktan geri durmuyor. Do¤u illerindeki
müslüman unsurlar›n haklar›n› savunmak üzere Le Pays ad›nda
Frans›zca bir gazete yay›ml›yor. Hâdisat gazetesinin ç›karma hakk›n›
al›yor. Bir yandan da ‹stanbul’daki ‹tilâf Devletleri temsilcilerine ve
‹tilâf Devletleri Baflbakanlar›na muht›ra veriyor. Avrupa’ya bir heyet
gönderme teflebbüsünde bulunuyor.
Bu aç›klamalardan kolayl›kla anlafl›laca¤›n› san›r›m ki, Vilâyât-› fiar-
kiye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti’nin kurulufluna yol açan as›l
sebep ve düflünce, Do¤u illerinin Ermenistan’a verilmesi ihtimali
oluyor. Bu ihtimalin gerçekleflmesinin de Do¤u illeri nüfusunda Er-
menilerin ço¤unlukta gösterilmesine ve tarihî haklar bak›m›ndan on-
lara öncelik tan›nmas›na çal›flanlar›n, ilmî ve tarihî belgelerle dünya
kamuoyunu aldatmay› baflarmalar›na ve bir de müslüman halk›n Er-
menileri topluca öldüren barbarlar oldu¤u iftiras›n›n bir gerçekmifl
gibi kabulüne ba¤l› oldu¤u düflüncesi a¤›r bas›yor. ‹flte bundan
dolay›d›r ki, dernek, ayn› gerekçeye dayanarak ve ayn› yollardan
yürüyerek tarihî ve millî haklar› savunmaya çal›fl›yor.
(………)
Erzurum Kongresi Haz›rl›klar›
Erzurum’a geliflimin ilk günlerinde, Erzurum Kongresi’nin toplan-
mas›n› sa¤lamak üzere, gerekli tedbirlerin al›nmas›na önem verildi.
Efendiler, Vilâyât-› fiarkiye Müdafaa-i Hukuk-› Milliye Cemiyeti’nin, 3
Mart 1919 tarihinde bir kurucu heyet meydana getirmek üzere olufl-
turdu¤u Erzurum flubesi, Trabzon ile de anlaflarak 1919 y›l› Tem-
muzunun onuncu günü Erzurum’da bir Vilâyât-› fiarkiye Kongresi top-
lamaya teflebbüs etti. Benim daha Amasya’da bulundu¤um tarihlerde,
Haziran içinde, Do¤u illerine temsilci göndermeleri için tek-
lif ve davette de bulundu. ‹llerden temsilci getirtilmesi için o
tarihten bafllayarak, benim Erzurum’a geliflime kadar ve on-
dan sonra da bu konuda pek çok gayret sarfetti.
Ancak, o günlerin flartlar› içinde böyle bir maksad›n gerçek-
lefltirilmesindeki güçlü¤ün büyüklü¤ü kolayl›kla takdir
olunur. Kongrenin toplanma günü olan 23 Temmuz yaklafl-
t›¤› halde, illerden gönderilmesi gereken temsilciler seçilip
gönderilmiyordu.
Nutuk : s.3, 32.
V‹LÂYÂT-I fiARK‹YYE MÜDAFAA-‹ HUKUK-I M‹LL‹YE CEM‹YET‹
ATATÜRK’ÜN
ANLATIMIYLA
NUTUK’TA
