AKSARAY
22
AKSARAY,
‹ç Anadolu Bölgesi’nde il. 1989’a kadar Ni¤de
iline ba¤l› bir ilçeyken bu tarihte il oldu. Tuz Gölü’nün güney-
do¤usu yak›n›nda, yol kavfla¤› üzerindedir. Kuzeyinde Tuz Gö-
lü, Ankara ve K›rflehir, do¤usunda Nevflehir, Ni¤de, bat›s›nda ve
güneyinde Konya bulunur. Önemli bir tar›m ürünleri pazar› olan
Aksaray, Nevflehir-Ni¤de-Uluk›flla, Konya-Nevflehir ve Ankara-
Uluk›flla floselerinin kavflak yeridir. ‹lin en önemli geçim kay-
naklar› tar›m ve hayvanc›l›kt›r. Bafll›ca ürün, tah›l›n yan›nda eki-
len öbür ürünler fasulye, so¤an, m›s›r, patates, pancar, keten ve
kenevirdir. Seramik sanayiinde kullan›labilecek nitelikli kaolin
yataklar› vard›r. ‹lde kapl›calar ve madensuyu kaynaklar› bulu-
nur. En geliflkin sanayi dal› g›da sanayiidir. Un, yem, tereya¤› ve
peynir fabrikalar› kuruludur. ‹lk Ça¤’da Arkhelais ad›n› tafl›yan
kenti, son Kapadokya Kral› Arkhelaos’un, Garsuara adl› yerlefl-
meyi gelifltirerek kurdu¤u san›lmaktad›r. Roma ‹mparatoru I.
Cladius kente koloni ayr›cal›¤› tan›yarak Anadolu’da birçok
önemli yolun kavflak noktas›nda bulunan kentin daha da gelifl-
mesine yol açt›. Bizans’la Müslüman Araplar aras›nda birçok
kez el de¤ifltiren kent Malazgirt Savafl›’n›n (1071) ard›ndan
Türkler’in egemenli¤ine girdi. II. K›l›ç Arslan, y›k›k durumdaki
Aksaray’› bir ‹slâm kenti olarak yeniden kurdu, kentin çevresini
surla çevirdi ve cami, medrese, çarfl›, hamam yapt›rd›. Azerbay-
can’dan getirdi¤i din bilgini, zanaatkâr ve tüccarlar› kente yer-
lefltirdi. Böylece Aksaray, Anadolu Selçuklu Devleti’nin önemli
merkezlerinden biri olarak geliflti. 1467’de Fatih Sultan Meh-
met’in, Aksaray’› Osmanl› topraklar›na kesin olarak katmas›na
dek Karamano¤ullar›, Eretna Beyli¤i aras›nda el de¤ifltirdi.
Cumhuriyet’ten sonra Arpasun ve Koçhisar ilçeleri ba¤lanarak
(1924) il konumuna getirildi. 1933’te Ni¤de iline ba¤l› bir ilçe
merkezi oldu. 1989’da tekrar il olana kadar, Ni¤de’nin önemli il-
çelerinden biriydi. Aksaray s›n›rlar› içinde Afl›kl›höyük, Acem-
höyük ve Bizans dönemi örneklerinden Kemerli Kilise, II. K›l›ç
Arslan taraf›ndan yapt›r›lan Aksaray Kalesi’nin yaln›zca sur ka-
l›nt›lar› görülebilir. Ayr›ca E¤ri Minare, Karamano¤ullar› döne-
minden kalma Ulu Cami, Zinciriye Medresesi (bugün müze ola-
rak düzenlenmektedir) önemli tarihî yap›lard›r.
AKSES, Necil Kâz›m
(1908
‹stanbul-1999 Ankara), Türk besteci-
si. Lise ö¤renimini tamamlad›ktan
sonra, müzik ö¤renimi için Viyana’ya
gitti. Viyolonsel ve beste çal›flmalar›
yapt›. Daha sonra gitti¤i Çekoslovak-
ya’da Prag Devlet Konservatuvar›’n›
bitirdi. 1934’te Türkiye’ye dönen Ak-
ses, Ankara Müzik Ö¤retmen Okulu
ö¤retmenli¤ine atand›, bunun yan› s›-
ra Devlet Konservatuvar›’n› kurmakla
görevlendirildi. Konservatuvar müdürlü¤ü, Güzel Sanatlar genel
müdürlü¤ü, yurt d›fl›nda kültür atafleli¤i yapt›. Bat› tekni¤iyle
çal›flmalar yapan ve bat› müzi¤ini Türkiye’de yerlefltirmeye çal›-
flan “Türk Beflleri” grubu içinde yer ald›. Bafll›ca yap›tlar›: “An-
kara Kalesi” (senfonik fliir), “Minyatürler” (piyano için), “Keman
Konçertosu”, “Itri’nin Nevakâr’› Üzerine Scherzo”, “Bir Divandan
Gazel”, “Befl Piyano Parças›”, “Flüt Piyano Sanat›”, “Timur” ad-
l› bir opera, “Senfonik Destan”, “50. Y›l Marfl›”, “Atatürk Diyor
ki” (1988).
AKS‹YON,
bir romanda, öykü ya da tiyatro oyununda olay-
lar›n ak›fl›, yürüyüflü. Baflka bir deyiflle, bir öyküden ya da ro-
mandan betimlemeler, duygusal özellikler ç›kar›l›rsa, ayr›nt›lar
at›l›rsa, geriye kalan olay çat›s›, o roman›n ya da öykünün aksi-
yonudur. Kabaca s›n›flamak gerekirse bir edebiyat ürünü; konu,
aksiyon, kifliler ve anlat›mdan oluflur. Klasik roman anlay›fl›na
göre aksiyon, konuya ba¤l› olarak roman›n ana unsurudur. Ön-
ce olay›n çat›s› kurulur, geliflimi plânlan›r, sonra kifliler bu ge-
liflim içine yerlefltirilir. Daha aç›k bir söyleyiflle, olay› öne alan
bir öyküde ya da romanda, aksiyon, vazgeçilmeyecek ilk ve ana
ögedir. Ça¤dafl roman anlay›fl›nda, aksiyonun ikinci plana at›l-
d›¤›, olay›n olup bitmesinden çok, bu geliflimin ayr›nt›lar›n›n,
insan dünyas› öne al›narak ifllendi¤i görülmektedir. Sanat yap›-
t›ndaki gerilimi sa¤layan aksiyon, genel olarak hareket anlam›-
n› yitirmifl, romanc›n›n konuya bak›fl aç›s› de¤iflmifltir. Söz ko-
nusu olan d›fltaki olaylar›n geliflimi, yürüyüflü de¤il, bu geliflim
ne olursa olsun, bunun insan›n dünyas›na yans›y›fl biçimidir.
AKSOY, Ömer As›m
(1898
Gaziantep-1993 Ankara), yazar, dilci.
Ortaö¤renimini do¤du¤u kentte, yük-
sekö¤renimini -uzun süre ö¤retmen-
likten sonra- ‹stanbul Üniversitesi
Hukuk Fakültesi’nde tamamlad›
(1928). Bir süre savc›l›k yapt›, millet-
vekili seçildi. Avukatl›k ve ö¤retmenli-
¤in yan› s›ra Türk Dili dergisinde yay›mlad›¤› yaz›larla (1950-
1971) tan›nd›. Dilimizin özleflme ak›m› içinde verimli yazarlardan
biri oldu. Bafll›ca yap›tlar›: “Tarama Sözlü¤ü” (D. Dilçin ile birlik-
te, 4 cilt, (1943-1957), “Derleme Sözlü¤ü” (1952-1957), “Bölge
A¤›zlar›nda Atasözleri ve Deyimler” (1965), “Dil Üzerine Düflün-
celer, Düzeltmeler” (1962-1964), “Geliflen ve Özleflen Dilimiz”
(1968), “Özlefltirme Durdurulamaz” (1969), “Atasözleri ve De-
yimler Sözlü¤ü” (3 cilt, 1971-78), “Dil Yanl›fllar›” (1980), “Türk
Dil Kurumu’nda 42 Y›l” (1983), “Yine Dil Yanl›fllar›” (1985).
AKfiEH‹R GÖLÜ,
Afyonkarahisar - Konya illeri aras›nda
göl. Yüzölçümü 332 km 2 , yüzey sular›n›n yüksekli¤i 958 m.,
derinli¤i 2-4 m.’dir. Alan› y›llara ve mevsimlere göre de¤iflir.
D›flar›ya ak›nt›s› yoktur, sular› tuzludur. Ancak göl, çana¤›n›n
kenarlar›ndaki baz› tatl› su kaynaklar›yla beslenir.
AKfiEMSETT‹N
(1389 Osmanc›k - 1459 Göynük), muta-
savv›f ve hekim. As›l ad› fiemsettin bin Hamza’d›r. Ö¤renimini
bitirdikten sonra Osmanc›k’a müderris oldu ve Hac› Bayram Ve-
li’nin müritleri aras›na kat›ld›. Daha sonra II. Mehmet’in lalas›
olan Akflemsettin, ‹stanbul’un fethinde bulundu, ordunun mora-
lini yükseltici konuflmalar yapt›. Fetihten sonra Eyüp Sultan’›n
mezar›n› buldu¤u söylenir. Hac› Bayram Veli’nin ölümünden
sonra Bayramîlik tarikat›n› yürüttü. T›bba ve tasavvufa ait yap›t-
lar› aras›nda “Madet-ül-Hayat”, “Hall-i-Müflkilat” ve “Risalet-
ül-Nuriyye” say›labilir.
