havada b›rak›ld›¤›nda oksitlenmez. Bazlar ve saf asitlerden etki-
lenmeyip yaln›zca alt›nsuyunda çözünür. Halojenlerle, ancak
›s›t›l›nca birleflir. Alt›n en çok Güney Afrika Cumhuriyeti’nde
(dünya alt›n arz›n›n % 75’i), Rusya, Kanada ve ABD’de üretilir.
Elde edilme yöntemleri basittir. Hidrolik yöntemde, su püskür-
tülerek y›kanan alüvyondan, daha hafif olan kum ve tafllar sü-
rüklenir, alt›n kal›r. Malgamalama yönteminde, kuvars filizleri
dövülür, suyla kar›flt›r›larak çamur hâlinde, malgamalanm›fl ba-
k›r levhalardan ak›t›l›r. Bu s›rada alt›n, c›vayla malgama yapar.
Malgama dam›t›l›nca c›va ayr›fl›r, alt›n elde edilir. Siyanür yön-
temi, fakir cevherlere uygulan›r. Toz hâline getirilip bol suyla
kar›flt›r›lan cevher üzerine, sodyum siyanür (NaCN) ilâve edilir.
Havan›n da etkisiyle, NaAu(CN) 2 kompleks bilefli¤i oluflur. Bu
da çinkoyla tepkimeye sokularak alt›n a盤a ç›kar›l›r. Klorürlen-
dirme yönteminde, cevher çok ince toz hâline getirilerek nemli
klor gaz›yla muamele edilir. Böylece AuCI 3 elde edilir. Suda çö-
zünen bu tuz, FeSO 4 ile indirgenerek metalik alt›n elde edilir.
Alt›n, para ve süs eflyas› yap›m›nda kullan›lagelmifltir. Saf ola-
rak kullan›lmayacak kadar yumuflakt›r. Bu haliyle daha çok kül-
çe biçiminde merkez bankalar›nda rezerv olarak ve piyasada
spekülatif amaçlarla kullan›l›r. Süs eflyas› yap›m›nda, sert olma-
s› için alt›na bak›r kar›flt›r›l›r. Saf alt›n 24 ayar olmak üzere ala-
fl›mlar›, 24 birim içindeki alt›n miktar› olarak, 22 ayar, 18 ayar
biçiminde belirtilir. Alt›n, diflçilikte kaplama malzemesi olarak,
teknikte de, çok duyarl› ve korozyonsuz olmas› istenen bas›l›
devrelerde ve öteki elektrik devrelerinde, örne¤in uzay araçla-
r›nda kullan›l›r. Ayr›ca uzayda görülen yo¤un günefl radyasyo-
nuna karfl› da iyi bir engel oluflturur. Kimya sanayiinde de alt›n,
korozyona karfl› kullan›l›r.
ALTINKAYA BARAJI VE H‹DROELEKTR‹K
SANTRALI,
Samsun iline ba¤l› Bafra ilçesinde, K›z›l›rmak
üzerinde kurulu baraj ve hidroelektrik santral›. 1988’de tamam-
lanan baraj›n oluflturdu¤u baraj gölü, Karadeniz Bölgesi’nin en
büyük yapay gölüdür.
ALTINORDU
ya da
ALTINORDA DEVLET‹,
Hazar
Gölü ile Karadeniz’in kuzeyinde kurulmufl bir Türk-Mo¤ol dev-
leti (1241-1502). Cengiz’in torunu Batu Han, ‹til Bulgarlar›’n› ve
K›pçaklar’› yönetimi alt›na alarak bu devleti kurmufltur. S›n›rla-
r›n›, do¤uda Aral Gölü dolaylar›ndan, bat›da Macaristan içlerine
ve Balkanlar’›n kuzeyine kadar geniflletmifltir. Bu devletin en
güçlü oldu¤u bölge, afla¤› ‹til (Volga) boylar›d›r. Baflkent, bura-
da kurulan Saray flehriydi. 1275’te hükümdar olan Berke Han,
‹slâm dinini kabul etti. ‹ran’da kurulan ‹lhanl› Devleti ile fliddet-
li savafllar yapt›. Özbek Han zaman›nda (1313-1341) bütün halk
Müslüman oldu. Alt›nordu Devleti, Ruslardan uzun y›llar vergi
ald›. Ruslar›n güneye do¤ru inmelerine engel oldu. 1360-1380
y›llar› aras›nda iç kar›fl›kl›klar ç›kt›. Yirmi y›lda on dört han de-
¤iflti. Bu yüzden devlet zay›f düfltü ve parçaland›. Toktam›fl Han,
Timur’un yard›m›yla Alt›nordu Devleti’ni yeniden güçlü bir du-
ruma getirdi. Fakat, bir süre sonra Timur’la aras› aç›ld›. Ti-
mur’un Toktam›fl’a karfl› yapt›¤› seferler sonucunda bu devlet
parçaland›. Yerinde Sibirya Hanl›¤›, Hac› Tarhan Hanl›¤›, Kazan
Hanl›¤› ve K›r›m Hanl›¤› kuruldu. Alt›nordu Devleti’nin parçalan-
mas›, en çok Ruslar’›n ifline yarad›. K›r›m Hanl›¤›, 1475 y›l›ndan
1783 y›l›na kadar Osmanl› Devleti’ne ba¤l› kalm›flt›r.
ALTINSUYU,
üç bölüm deriflik hidroklorik asit (HCI) ve bir
bölüm deriflik nitrik asidin (HNO 3 ) kar›flt›r›lmas›yla haz›rlanan
çözelti. Çok kuvvetli bir çözücüdür. ‹yi çözücü oluflu, serbest
klor gaz› a盤a ç›kar›r olmas›ndand›r. Hiçbir asitte çözünmeyen
alt›n ve platin, alt›nsuyunda klorlu kompleks bileflikler meyda-
na getirerek çözünürler. Alt›nsuyu, minerallerin ve alafl›mlar›n
analizinde, ayr›ca metal yüzeylerin temizlenmesinde kullan›l›r.
ALÜM‹NYUM,
periyodik cetvelin IIIA grubunda yer alan,
gümüfl beyaz› renkte metal element. Bileflikler hâlinde yerkabu-
¤unun %15’ini oluflturur. Ço¤unlukla feldispat, mika ve kaolen
biçiminde bulunur. Teknik bak›mdan önemli olan do¤al bileflik-
leriyse kriyolit (Na 3 AlF 6 ) ve boksittir. Türkiye’de Zonguldak ve
Toros’larda zengin boksit damarlar› vard›r. Alüminyum en çok
ABD, SSCB ve Kanada’da üretilir. Teknikte, 1886 y›l›nda C. M.
Hall taraf›ndan gelifltirilen ve boksitin temizlenmesiyle saflaflt›-
r›lan alüminyum oksidin elektrolizi yöntemiyle elde edilmekte-
dir. Is›y› ve elektri¤i iyi iletir. Demirden hemen hemen üç kez ha-
fiftir. Hava ve kaynar su, üzerinde ince bir oksit tabakas› olufltur-
maktan baflka etki yapmaz. Yüksek s›cakl›ktaysa, oksijenle göz
kamaflt›r›c› bir alevle yanarak büyük ölçüde ›s› verir. Aktif bir
metal oldu¤undan, alkali ve toprak alkali metaller d›fl›ndaki me-
talleri, bilefliklerinden a盤a ç›kar›r, yani çok iyi indirgendir.
Asitlerden ve kuvvetli bazlardan çok kolay etkilenen alüminyum,
tuzlu çözeltilerde de afl›n›r ve çürür. En önemli oksidi, alümin-
yum oksittir (Al 2 O 3 ). Flüorla tepkimeye sokuldu¤unda alümin-
yum flüorür verir; buysa, do¤ada, suda çözünmeyen kriyolit çift
tuzu hâlinde bulunur. Alüminyum klorür, alümin - kömür kar›fl›-
m›na 800ºC s›cakl›kta klor etkisiyle elde edilir; suda bolca çözü-
nen ve organik kimyada katalizör olarak kullan›lan önemli bir bi-
lefliktir. Alüminyum bromür ve alüminyum iyodür de ayn› özel-
liklere sahiptirler. Alüminyum sülfat, alümin ya da boksit üzeri-
ne sülfürik asit etkisiyle elde edilir. Bu bileflik, suda kristalleflir,
bolca çözünür ve potasyumla birleflerek flap meydana getirir.
K⤛t sanayiinde yap›flt›r›c› olarak, dericilikte sepi maddesi ola-
rak, tekstil sanayiindeyse renk kapt›rma ifllemlerinde kullan›l›r.
Alüminyum, yumuflak bir metal oldu¤undan, teknikte genellikle
alafl›mlar› kullan›l›r. En önemli alafl›mlar› duralümin, %5-15
magnezyum içeren magnalyum ve %4 bak›r, %1,5 magnezyum,
%2 nikel, %1 demir içeren alüminyum tuncudur. Alüminyum,
saf ya da alafl›mlar hâlinde uçak, otomobil ve gemi sanayiinde,
inflaatlarda do¤rama olarak, mutfak eflyas› ve kablo yap›m›nda
kullan›l›r. Ayr›ca toz hâlinde, boya sanayiinde pigment olarak,
ince levha hâlinde, g›da sanayiinde ambalaj malzemesi olarak
ve alüminotermide kullan›l›r. Plastik kompleksleri, ilâç sanayi-
inde yumuflak tüp yap›m›nda kullan›lan alüminyumdan, dekora-
tif ve sanatsal amaçlarla da yararlan›lmaktad›r.
ALÜVYON,
akarsular›n ak›fl› s›ras›nda taflmas›yla çökelen
madde. Mil, kum, kil ve çak›ldan oluflur, içeri¤inde çok miktar-
da organik madde vard›r. Akarsular›n a¤z›na yak›n bölümlerin-
de deltalar ve alüvyon ovalar› oluflturur ve çok verimli topraklar
ALÜVYON
31
