HAKKÂR‹
300
18º-38º aras›nda, bol ve y›la düzenli da¤›lm›fl ya¤›fllar). Da¤ ya-
maçlar› ormanla örtülüdür. Nüfusun %95’i zencidir ve Haiti, Af-
rika d›fl›nda dünyan›n tek zenci devleti, Amerika devletleri için-
de ekonomisi, sosyal ve siyasal sorunlar›yla en geri kalm›fl ül-
kedir. Okuma-yazma bilmeyenlerin oran› %90, 1985 verilerine
göre kifli bafl›na millî gelir 360 ABD dolar›d›r. Ekonomi, tar›ma
dayan›r. Bafll›ca ürünler, kahve (en önemli ihraç ürünü), fleker-
kam›fl›, muz, kakao, sisal, pirinç, m›s›r ve tütündür. Yeralt› kay-
naklar›ndan boksit ve bak›r cevheri, oldukça önemli bir ihraç
mal›d›r. Sigara, içki, fleker, çimento fabrikalar› gibi baz› endüst-
ri kurulufllar›na da sahip olmakla birlikte turizm ülkenin gelir
kaynaklar›n›n bafl›nda gelir. Kolomb’un Yenidünya’daki keflifle-
rinden sonra ada, ‹spanyollar›n Orta ve Güney Amerika’da keflif
ve fetih gezilerinin bafll›ca hareket üslerinden biri olmufl, ilk ‹s-
panyol kolonileri burada kurulmufltu. Adan›n yerli halk› büyük
ölçüde yok edildi ve daha 14. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren Afri-
ka’dan esir zenciler getirilmeye baflland›. 1936’da bafllayan ve
günümüze dek süren diktatörlük düzeni, ülkenin Amerika k›tas›-
n›n ekonomik olarak bu derece geri kalm›fl ülkelerinden biri ol-
mas›n›n temel nedenidir.
HAKKÂR‹,
Anadolu’nun güneydo¤u köflesinde, Do¤u Ana-
dolu Bölgesi’nin en engebeli yöresinde yer alan il ve ayn› ilin
merkezi olan kent. Türkiye-‹ran-Irak s›n›rlar› birbirine burada
ba¤lan›r. Do¤uda ‹ran, güneyde Irak, bat›da fi›rnak ve kuzeyde
Van illeri ile s›n›rlan›r. Hakkâri ili, Güneydo¤u Toroslar’›n Türki-
ye içindeki son ve en do¤u kesimini oluflturan yüksek, derin va-
dilerle parçalanm›fl da¤larla örtülüdür. Bu da¤lar genel olarak
Hakkâri Da¤lar› ad›n› tafl›makla beraber, asl›nda derin vadi oluk-
lar›yla birbirinden ayr›lan ve ayr› adlar tafl›yan bloklar oluflturur.
Bunlardan en yüksek ikisi, güneydo¤uda, derin Oramar Vadisi
ile ayr›lan Cilo ve Sat (ya da Samdi) kitleleridir. Birincisinde
Uludoruk ya da eski ad›yla Reflko, 4.135 m. yüksekli¤iyle yöre-
nin en yüksek noktas›d›r ve boyu birkaç km.yi bulan bir buzul
tafl›r (Gelyaflin Buzulu). Plato ya da ova düzlükleri az yer kaplar.
Bunlar›n yerleflme ve tar›m bak›m›ndan en önemlisi ilin do¤u-
sunda yer alan ve ortas›nda Büyük Zap’›n kolu Nehil Suyu’nun
geçti¤i Yüksekova’d›r (Gevar Ovas› 2.000 m.). ‹klim karasald›r.
S›cakl›k rejiminin bafll›ca özelli¤i, da¤lar ve yüksek platolar ile
derin vadi tabanlar› aras›ndaki büyük s›cakl›k ayr›l›¤›d›r. Genel-
likle 1 m. nin üstünde olan y›ll›k ya¤›fllar›n büyük bölümü k›fl
mevsiminde ve kar hâlinde düfler. Orman örtüsü, bu iklim ko-
flullar›na göre az yer kaplar (%15 kadar). ‹lin en önemli akarsu-
yu Büyük Zap’t›r. Van ilinin do¤usunda, ‹ran s›n›r› yak›n›nda Mi-
remir Da¤lar›’ndan do¤an Büyük Zap, yörenin birçok suyunu da
toplayarak Hakkâri’nin güneyinde, Samur Da¤› yak›n›nda Irak
topraklar›na girer (kayna¤› ile Irak s›n›r› aras›ndaki boyu 189
km.). ‹l topraklar›n›n orta ve bat› kesimlerinin bafll›ca ›rma¤› ise,
yine Dicle’nin kolu olan Habur’dur (Küçük Habur). ‹lin çok en-
gebeli oluflu, vadi tabanlar›n›n dar, ova düzlüklerinin s›n›rl› bu-
lunmas› yüzünden tar›ma elveriflli topraklar›n alan› küçüktür.
Üstelik, a¤›r koflullar alt›nda uzun süren k›fllar da tar›m çal›flma-
lar›n› olumsuz yönde etkiler. Bütün bu nedenlerle tar›msal ürün-
ler çok s›n›rl› birkaç türden ibarettir ve üretimler de son derece
düflüktür. Örne¤in tah›l 4.945, baklagiller 289, endüstri bitkile-
ri 28, meyve 8.000 ve tüm sebze üretimi de 7.210 tondan iba-
rettir. Fakat, hayvanc›l›¤›n durumu aksine tar›mla karfl›laflt›r›la-
mayacak derecede önemlidir. Türkiye’nin en az nüfuslu ili olma-
s›na karfl›n, özellikle küçükbafl hayvan say›s› bak›m›ndan Türki-
ye’nin oldukça zengin köflelerinden biridir. Bölge ve il, ad›n› 24
oymakl› Akara (Akar›, Hakâri) boyundan alm›flt›r. Araplar buraya
Hakâriyye (Hakkâriyye), burada oturanlara da Hakkâriler dediler.
Bölge 1054’te Selçuklu yönetimine girdi, bu tarihten, ilk kez Os-
manl› egemenli¤ini tan›d›¤› 1534’e kadar Araplar, ‹lhanl›lar, Ka-
rakoyunlular, Mo¤ollar, Akkoyunlular gibi çok çeflitli ulus ve
devletin egemenli¤inde yaflad›. Da¤l›k, sarp bir bölge olan Hak-
kâri’de tarih boyunca kent kurulamam›fl, küçük kaleleri k›fllak
olarak kullanan oymak beyleri komflu devletlere ba¤›ml› kalarak
1847’ye kadar beyliklerini sürdürmüfllerdir. Bu tarihten sonra da
yörede kar›fl›kl›klar sürmüfl, özellikle Ruslar›n k›flk›rtmalar›yla
birçok isyanlar ç›km›fl, yöre halk› talan ve k›r›mlarda büyük za-
rarlara u¤ram›flt›r. 1926’da Musul ile birlikte Hakkâri’nin befl il-
çesi de s›n›r d›fl›nda kald› ve üç ilçeli bugünkü il kuruldu. Bir ara
Van’a ba¤land›ktan sonra 1936’da yeniden il oldu.
HAL,
kent-
lerde sebze ve meyvelerin toptan sat›ld›¤› yer. Hal, önü ve orta-
s› genifl bir alan çevresinde s›ra s›ra dükkânlardan oluflur. Seb-
ze ve meyve yüklü araçlar bu alana gelerek yüklerini boflalt›r.
Ürünler semtlere buradan da¤›t›l›r. Dünyada çok genifl alanlar›
kaplayan haller vard›r. Paris hali 6 milyon m
2
lik alan›yla bun-
lardan biridir. Türkiye’de en eski hal, ‹stanbul halidir.
HALAY,
el ele tutuflarak, kol kola girerek ya da omuzlardan
tutarak yan yana dizilen oyuncular taraf›ndan oynanan halk oyu-
nu. Genellikle Orta Anadolu’da, davul zurna eflli¤inde oynan›r.
Dü¤ün, asker u¤urlama ve karfl›lama gibi günlerin vazgeçilmez
oyunudur.
HALI,
yere ya da mobilya üstüne serilmek, duvara gerilmek
üzere, ço¤u yünden dokunan, k›sa ve s›k tüylü, nak›fll›, kal›n ör-
tü. Hal›lar, el hal›s› ve makine hal›s› olmak üzere iki çeflittir. Ha-
l›n›n yüzeyi, elle at›lan dü¤ümlerden oluflturulmuflsa buna el
dokumas› hal› ad› verilir. Dar bir alana ne kadar çok dü¤üm at›-
l›rsa, hal›n›n de¤eri o oranda artar. Makine hal›lar› ise makine-
