HAVACIVA
308
c›l›k ve uçufllarla ilgili bir araflt›rmac›, kufllar›n uçufluna öykü-
nerek, uçufl teknikleri gelifltirmek için çal›flmalar yapan Leonar-
do da Vinci’dir. Bundan baflka çeflitli tiplerde planör deneyleri
de havac›l›k tarihinde önemli yer tutar. Ama Montgolfier Kar-
defller ile Charles ve Robert’in küresel balonu gerçeklefltirmele-
ri, yüz y›ldan fazla bir süre için, dikkati “havadan a¤›r araç” üze-
rine yap›lan araflt›rmalardan uzaklaflt›rd›. 20. yüzy›l›n ilk yar›s›n-
da gelifltirilmeye bafllanan havac›l›k tekni¤inin temeli, Alphon-
se Penaud ve George Cayley’in bulufllar›na dayan›r. Bu iki bilim
adam›, uçabilecek ilk arac›n özelliklerini tasarlad›lar. Bu neden-
le havac›l›k tekni¤inin öncüleri say›l›rlar. Bilinen anlamdaki
“uçak” ilk olarak 1890 y›l›nda Clément Ader taraf›ndan uçurul-
du. Bu bilim adam›, havac›l›k tarihinde, havadan daha a¤›r bir
cismi uçurmay› baflaran ilk insan olma onurunu elde etti ve bu
cisme de “uçak” ad›n› verdi. Yine de çift kanatl›, pervaneli bir
uçakla ilk uçufl 1903 y›l›nda, ABD’nin Güney Carolina eyaletin-
de Orwille ve Wilbur Wright taraf›ndan gerçeklefltirildi. Bu uçak,
284 m.lik bir uzakl›¤› aflmay› baflard›. 1909’da uçakla Manfl De-
nizi geçildi. 1910’da 1.000 metreden yukar›da ve saatte 100 ki-
lometreden fazla h›zla ilk uçufl yap›ld›. 1913’te Roland Garros
uçakla Akdeniz’i geçti. 1927 y›l›nda Atlas Okyanusu afl›ld›:
Amerikan pilotu Lindbergh, New York’tan Bourget’ye 33,5 saat-
te geldi. Uçaklar›n geliflmeleri II. Dünya Savafl› döneminde bafl-
lad›. Ancak bundan sonra havac›l›k ve uça¤›n kullan›m alan›
önemli geliflmeler gösterdi. Bu dönemde, tek ve çift kanatl›
uçaklar›n yap›m› konusunda ortaya ç›kan rekabet sonucu, uçak
biçimlerinde de geliflmeler gözlendi. Kullan›m aç›s›ndan türlü
nedenlerle, çift kanatl› uçaklar›n yerini, tek kanatl› uçaklar ald›.
Yerden yönetilen füzeler (Almanlar›n V1, V2 füzeleri) ve ilk gaz
türbinlerinin uyguland›¤› uçaklar bu dönemlere rastlar. Bunlar,
gerek uçufl yüksekli¤i, gerekse h›z aç›s›ndan büyük aflama gös-
terdiler. Zamanla hava araflt›rmalar›n›n yo¤unlaflt›r›lmas› amac›-
na yönelik olarak yap›lan çal›flmalar, uçaklar›n da gelifltirilmesi
gereklili¤ini ortaya koydu. Ayr›ca, uçaklar›n daha ekonomik ol-
mas›n› sa¤lamak için çeflitli yöntemler gelifltirilmeye baflland›.
Havac›l›k aç›s›ndan, en önemli olaylardan birisi de, çöller, ok-
yanuslar ve giderek Kuzey Kutbu üzerinden geçerek, k›talarara-
s› ticarî havac›l›¤›n gelifltirilmesidir. II. Dünya Savafl›’ndan son-
ra motorlara kompresör tak›lmas›, h›z art›fl›nda büyük bir etken
oldu. Havac›l›k tekni¤inin geliflimini etkileyen en önemli etken-
lerden birisi de, bafllang›çta kullan›lan pistonlu motorlar›n yeri-
ni alan iticilerin gerçeklefltirilmesidir. Tepkili iticilerin kullan›l-
mas›yla uçaklar ve füzeler aras›ndaki ayr›m da gittikçe belirsiz-
leflmektedir. Uçaklar üzerindeki çeflitli biçim de¤iflikliklerinden
birisi de, havalimanlar›ndaki uzunluklar›n k›salt›lmas› yolunda-
ki çeflitli çal›flmalar›n uçaklara yans›mas›ndan dolay›d›r. “Stol”
ad› verilen k›sa kalk›fl-inifl uçaklar›yla “Vtol” ad› verilen dikine
kalk›fl-inifl uçaklar› gibi formüllerin ortaya at›lmas›, bu biçim
de¤ifliklikleri için verilebilecek örneklerdir. Türkiye’de havac›l›k
konusundaki ilk kesin ve ciddî ad›m 1911’de at›ld›. Trablusgarp
cephesinde ‹talyanlara karfl› kullan›lmak için Bat›’dan uçak
al›mlar›na baflland›. Böylece, havac›l›k ve havac› yetifltirme ko-
nusu ayr› bir e¤itim dal› hâlinde geliflmeye bafllad›.
HAVACIVA,
sütle¤engillerden bir bitki
(Alkanna tinc-
toria).
Akdeniz Bölgesi’nde yetiflir. Boyu 30 cm. kadar olabi-
lir. Yapraklar› büyük, çiçekleri mavidir. Köklerinden elde edilen
k›rm›z› boya, fleker ve likörleri boyamakta, baz› merhem ve du-
dak boyalar›na renk vermekte kullan›l›r.
HAVAGAZI,
taflkömürünün ayr›msal dam›t›lmas›yla elde
edilen gaz yak›t. Fabrikalarda taflkömürünün, jeneratör gaz›yla
›s›t›lan düfley kamaralarda dam›t›lmas›yla elde edilir. Bileflimin-
de % 50 hidrojen, % 30 metan, % 8 karbon monoksit, % 4 çe-
flitli hidrokarbonlar ve % 8 azot, karbon dioksit ve oksijen bu-
lunur. Üretim s›ras›nda kömür katran›, hafif ya¤lar, amonyak ve
kok, bir yan ürün olarak elde edilir. Havagaz›, gözenekli bir fa-
nustan geçirilerek içindeki katran tanecikleri tutulur; amonyak,
sülfürik asitli suyla y›kanarak gübre olarak kullan›lan amonyum
sülfat elde edilir, hidrojen sülfür ve hidrojen siyanür gazlar› da
demir oksit ile birlefltirilerek uzaklaflt›r›l›r. Böylece temizlenen
havagaz› evlerde mutfak yak›t›, sanayide ›s›tma ve motor yak›t›
olarak kullan›l›r. Geliflmifl ülkelerde yerini giderek do¤al gaza
b›rakmaktad›r. Havayla belirli bir oranda kar›flt›¤›nda patlar.
Karbon monoksit içerdi¤inden zehirlidir.
HAVA‹ F‹fiEK,
yak›larak havaya f›rlat›lan, türlü ›fl›k p›r›lt›la-
r› ve k›v›lc›mlar saçan küçük bir tür roketçik. Bayram, karnaval
gibi flenliklerde e¤lenmek, savafl uçaklar›n›n hedeflerini ayd›n-
latmak için, gemiden gemiye ya da karaya haberleflme amac›y-
la at›l›r. Havai fifle¤e hareket gücü veren ve onun patlamas›n›
sa¤layan ana madde baruttur. Havai fifleklerin hemen hepsinde
biri hareket ettirmek için, öteki ise patlamas›n› sa¤lamak için iki
tür barut kullan›l›r. Ses ç›karmak için kullan›lanlar›nda barut bir
silindire s›k›flt›r›l›r. Patlama s›ras›nda renk vermesi için de türlü
maden tuzlar›ndan yararlan›l›r. Havai fiflek, ateflli silâhlardan
çok önceleri kullan›lmaktayd›. 1540 y›l›nda ‹talya’da yap›lmaya
bafllanm›fl, 1600’lü y›llarda da ‹ngiltere ve Fransa’ya geçmifltir.
HAVALE,
gebe kad›n ve çocuklarda bafl a¤r›s›, bulant›, ba-
y›lma, titreme biçiminde görülen bir hastal›k. Kad›nlarda özel-
likle lo¤usal›k ve gebeli¤in son döneminde görülür. Ço¤u kez
albüminüri, ödem, idrar azl›¤›, yüksek tansiyon, havaleyle bir-
likte görülen belirtilerdir. Hasta giderek kas›l›r ve komaya girer.
Gebe kad›nlar›n s›k s›k doktora gözükmesi, bu tür olaylar› azal-
t›r. Dinlenme ve diyet önerilir. Havale geçiren çocuklardaysa,
önce atefl yükselir, bunu kas›lma ve bay›lma izler.
HAVAL‹MANI,
yük ve yolcu ulafl›m›nda kullan›lan uçakla-
r›n inifl ve kalk›fllar›n›n yap›ld›¤› alan; havaalan›. Havaliman›,
havaalan›yla ayn› anlama gelmekle birlikte ondan daha genifl
kapsaml› bir kuruluflu anlat›r. Örne¤in havaalan› d›fl›nda, kent
