ERZURUM
225
büyük ve küçükbafl hayvan say›s› 750 bini geçer. ‹flletilen yeral-
t› kaynaklar› içinde manganez, linyit, demir cevheri ve özellikle
krom önemlidir. Ço¤u il merkezinde toplanm›fl olan bafll›ca en-
düstri kurulufllar› da flunlard›r: Sümerbank Bez Fabrikas›, fleker,
eflya ifllemecili¤i ve hal›c›l›k. Erzincan kendi ad›n› tafl›yan ova-
n›n orta yerinde kurulmufl eski bir kenttir. Kentin tarihi üzerine
fazla bilgi yoktur. ‹.Ö. bu bölgede Eriza adl› bir kent oldu¤u be-
lirtilir. Bu dönemlerde Urartular›n, Perslerin ve Ermenilerin eli-
ne geçen kent, 7. yüzy›ldan sonra Araplar›n, daha sonra da Bi-
zansl›lar›n egemenli¤i alt›na girdi. 1071’de Malazgirt Savafl›’yla
Türklerin topraklar›na kat›ld›. 13. yüzy›lda s›k s›k sald›r›ya u¤ra-
yan Erzincan, baz› Türk beyliklerinin, sonra Mo¤ollar›n eline
geçti. 1401’de Y›ld›r›m Bayezit taraf›ndan Osmanl› topraklar›na
kat›ld›. Ancak bir süre sonra Timur taraf›ndan al›nd›. 1514’te ye-
niden Osmanl› ‹mparatorlu¤u topraklar›na kat›lan Erzincan’›
1916’da Çarl›k Rusyas› iflgal etti. Rusya’da 1917’de bafllayan
Rus Devrimi nedeniyle Ruslar buray› terk ettiler. 26 fiubat
1918’de yeniden Türkiye topraklar›na kat›ld›. Yak›n tarihinin en
önemli olay›, 26 Aral›k 1939’da büyük bir depremle hemen he-
men tümüyle y›k›lmas› ve binlerce kiflinin yaflam›n› yitirmesidir.
Depremden sonra, o zamanki yerinin kuzeyinde, daha güvence-
li bölgede yeniden kurulmufltur.
ERZURUM,
Do¤u Anadolu Bölgesi’nde il ve bu ilin merke-
zi olan kent. Kuzeyde Artvin ve Rize, do¤uda Kars ve A¤r›, gü-
neyde Mufl ve Bingöl, bat›da Bayburt ve Erzincan illeriyle s›n›r-
lan›r. Konya, Ankara ve S›vas’tan sonra Türkiye’nin dördüncü
büyük ilidir. ‹l merkezi Erzurum, Do¤u Anadolu’nun en kalaba-
l›k kentidir. Ancak ilçe merkezleri fazla büyük de¤ildir. 14 ilçesi
içinde en önemlisi olan Pasinler’in nüfusu da ancak 48.000 ka-
dard›r. Erzurum’un yer flekillerini yüksek düzlüklerle (2.000
metreyi aflan platolar ve 1.500-2.000 metre aras›nda kalan yük-
sek ovalar) bunlar üstünde yükselen ve birçok yerde 3.000 met-
reyi aflan da¤lar oluflturur. Yer flekilleri bak›m›ndan birbirinden
farkl› dört bölgeye ayr›l›r: a) ‹lin güney yar›s›nda Karasu-Aras
ad› verilen da¤lar; b) Kuzeyde Do¤u Karadeniz Da¤lar›’n›n iç s›-
ralar›; c) Bu iki s›ra aras›nda sular›n› Aras ve Karasu’ya gönde-
ren ovalar dizisinin en geniflleri olan iki ova (do¤uda Pasinler
ve bat›da ondan Deveboynu efli¤i ile ayr›lan Erzurum Ovas›); d)
Kuzeydo¤uda sular›n› Çoruh’a gönderen, aralar›nda ovalar›n da
yer ald›¤› da¤l›k bölge. Bafll›ca akarsular›, Karasu (‹ran Körfezi),
Oltu-Tortum (Çoruh’un kolu, Karadeniz) ve ilin do¤usunda Pa-
sinler Ovas› dahil, baz› yörelerin sular›n› tafl›yan Aras’t›r (Hazar
Denizi). ‹lin en önemli gölü, kuzeydo¤uda, do¤al bir set ard›n-
da oluflan Tortum’dur. Erzurum, Do¤u Anadolu’da ve Türkiye’de
kara ikliminin en çok egemen oldu¤u bölgedir. K›fllar uzun, çok
so¤uk, buzlu ve karl›d›r. Yükseklik nedeniyle yazlar fazla s›cak
de¤ildir. Ya¤›fllar›n y›ll›k tutarlar› genellikle ‹ç ve Güneydo¤u
Anadolu’dan fazla olmakla beraber orta derecededir. Y›ll›k ya¤›fl
tutar› ortalamas› 471 mm.dir. Karla örtülü ortalama gün say›s›
113.6, donlu günlerin say›s› 153.9’dur. Bu iklim koflullar› alt›n-
da do¤al bitkisel örtüsü çay›r (yazlar› da yeflil kalabilen otsu bit-
kiler) ve bozk›rd›r. Alan› oldukça az olan ormanlar (genellikle la-
din, sar›çam, mefle), baz› da¤lar›n 2.000-2.500 m aras›nda ka-
lan yamaçlar›nda görülür. Erzurum’da ekili topraklar›n genel
alan› 200.000 hektara yaklafl›rsa da, hayvanc›l›k ve hayvan
ürünleri a¤›r basar. Bu bak›mdan Türkiye’nin baflta gelen illerin-
den biridir. Tar›m alanlar›n›n büyük bir bölümünde tah›l ekimi
yap›l›r. 1980 tar›m ürünleri üretimi (bin ton olarak): Bu¤day
56,8; arpa 27,4; çavdar 14,5; m›s›r 4,4; baklagiller 5,9; endüst-
riyel bitkiler 122,46 (bunun 117.000 tonu patates). Meyve ve-
ren a¤aç say›s› 643.000’dir. Bunun 156.000’ini elma a¤açlar›
oluflturur. Sebze üretimi, hem genel üretimin azl›¤›, hem de çe-
flit bak›m›ndan s›n›rl›l›¤›yla dikkati çeker. ‹ldeki toplam hayvan
say›lar› (bin bafl olarak, 1980): Toplam 3,963; at 37,3; inek
600,7; öküz 106,4; bo¤a 180,5; dana 286,1; koyun 2.377,4; k›l-
keçisi 309,9. Hayvansal ürünler (1980) (bin ton olarak): Süt
262,3 (koyun sütü 35,8; inek sütü 216,3); yapa¤› 2,6; et 5,5
(koyun eti 1,0, s›¤›r eti 4,2); deri 124.290 adet. Yeralt› kaynak-
lar› içinde linyit önemli bir yer tutar ve birkaç yerde iflletilir. Ol-
tu tafl› denilen bir tür siyah kehribardan süs eflyalar› ve di¤er
baz› eflyalar yap›l›r. Bu tafl, yöreye özgü bir el sanat› do¤urmufl-
tur. Bafll›ca endüstri kollar› fleker, çimento, yem, süt ürünleri
fabrikalar›; et kombinas›; Tortum Hidroelektrik Santral›’d›r. Ge-
çen yüzy›llardan beri, Karadeniz k›y›s›yla (Trabzon) ‹ran, Gür-
cistan ve Ermenistan s›n›rlar› aras›ndaki transit tafl›mac›l›¤›, Er-
zurum topraklar›ndan geçmekte, Erzurum bafll›ca durak ve tica-
ret merkezi ifllevini sürdürmektedir. ‹lin ulaflt›rma bak›m›ndan
en büyük kazanc›, 1939’da bat›dan gelen demiryoluna kavufl-
mas› olmufltur. Bugün Trabzon-Erzurum-‹ran flosesi, tafl›ma
olanaklar› bak›m›ndan eskisine göre daha geliflmifl oldu¤u gibi,
bu önemli transit yoluna ayr›ca Avrupa-Bat› Anadolu üzerinden
Ankara-S›vas-Erzincan yoluyla gelen flose de kat›lm›flt›r (TIR
kamyonlar›n›n bafll›ca yolu). Erzurum ilini kuzeye, güneye ve il-
çelerine ba¤layan yollar, yukarda ad› geçenlere göre daha
önemsiz kal›r. Erzurum il merkezi ile, Anadolu’nun bafll›ca mer-
kezleri aras›nda düzenli hava seferleri de kurulmufltur. Do¤al
koflullar›n›n ve co¤rafî konumunun elverifllili¤i yan›nda, önem-
li uygarl›k merkezlerine yak›nl›¤›, Erzurum’un Anadolu’daki en
eski yerleflim merkezlerinden biri olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bulunan
baz› tafl araçlar yöredeki yerleflimin geçmiflini paleolitik döne-
me de¤in götürmektedir. ‹.Ö. 9. yüzy›lda Urartular bölgeye ege-
men oldular. Kimmer ve ‹skitlerin zaman zaman sald›r›s›na u¤-
rayan yöre, ‹.Ö. 6. yüzy›l bafllar›nda Medlerin eline geçti. Med-
leri Persler izledi ve ‹.Ö. 4. yüzy›l ortalar›nda Erzurum, ‹skender
‹mparatorlu¤u’na kat›ld›. ‹.Ö. 2. yüzy›l sonlar›nda yöreyi ele ge-
çiren Partlar, ‹.Ö. 1 yüzy›lda yerlerini Romal›lara b›rakt›lar. Ro-
mal›lar›n yerini alan Bizansl›lar kente Theodosiopolis ad›n› ver-
diler. Kent birkaç kez Araplar ile Bizansl›lar aras›nda el de¤ifltir-
di. Sonunda Erzurum Bizans’›n elinde kald› (949). Kentin kesin
olarak Türklerin egemenli¤ine geçmesi, Malazgirt Savafl›’ndan
(1071) sonra oldu. Erzurum yöresi dirlik olarak Saltuk’un dede-
si Ebu’l Kas›m’a verildi. 13. yüzy›l bafl›nda Erzurum’daki Saltuk-
lu egemenli¤i, yerini Selçuklu egemenli¤ine b›rakt›. 13. yüzy›l
ortalar›nda Erzurum ‹lhanl›lar›n yönetimine geçti. ‹lhanl› Devle-
ti’nin y›k›l›fl›ndan sonra, Erzurum yöresi uzun sürecek bir kar›-
fl›kl›k dönemine girdi. Çeflitli beylikler aras›ndaki mücadelerle
geçen bu dönem, ancak Osmanl› Devleti’nin yöreye egemen ol-
mas›yla sona erdi (1514). Yüzy›llarca Türklerin yurdu olan Er-
zurum, I. Dünya Savafl›’nda Rus ordular›n›n hedefi oldu. Sar›ka-
