SÖMÜRGE ve SÖMÜRGEC‹L‹K
593
ri de kat›ld›. Mihail Gorbaçov 25 Aral›k 1991’de devlet baflkan-
l›¤›ndan istifa etti.
SOYA,
baklagillerden, tohumlar› besin olarak ve ya¤ elde et-
mede kullan›lan bitki
(Glycine hispida, Soja hispida
ya da
Dolichos soja).
Anayurdu, Asya’n›n s›cak bölgeleri-
dir. En eski tar›m bitkilerinden biridir. Avrupa’ya 18. yüzy›lda
getirilen soya, Türkiye’ye 20. yüzy›l›n bafllar›nda girmifltir. Boyu
1-1,5 m.dir. Taneleri ya¤ ve proteince zengin oldu¤undan hem
iyi bir besin, hem de hayvan yemidir. Ayr›ca enzim bak›m›ndan
da zengin oldu¤undan soya unundan fleker hastalar› için ekmek
yap›l›r. 1980’de yurdumuzda 3.000 hektara ekilmifl ve 2.300 ton
ürün al›nm›flt›r.
SÖMÜRGE ve SÖMÜRGEC‹L‹K,
bir devletin baflka
topraklar ve halklar üzerinde egemenlik kurmas› ve bu egemen-
li¤i geniflletip güçlendirmek için çal›flmas›. Tarihte bilinen en
eski sömürgeciler Fenikelilerdir. Lübnan k›y›lar›ndaki kentlerde
yaflamakta olan Fenikeliler ticaret yapmak amac›yla bütün Akde-
niz’de dolaflt›lar. Ticarî etkinliklerini güvence alt›na almak için
de gittikleri yerlerde yeni yerleflim birimleri (koloniler) olufltur-
dular. Bu kolonileri kurarken kendilerinden daha geri bir uygar-
l›k düzeyinde olan yerli halka zor yoluyla egemen olmaktan çok,
onlara birtak›m ticarî imtiyazlar tan›yarak kendilerine ba¤lama
biçiminde bar›flç› bir yol izlediler. Fenikelilerden sonra eski bir
Fenike kolonisi olan Kartaca ve Yunan siteleri Akdeniz egemen-
li¤ini ele geçirdiler. Yunanl›lar Akdeniz’den baflka Anadolu k›y›-
lar›nda, Ege adalar›nda, Karadeniz’de yeni koloniler oluflturdu-
lar. Kartaca, Akdeniz çevresinde kurdu¤u ya da ele geçirdi¤i ko-
lonilere Afrika içlerinden gelen hammaddeleri satt›. Onlardan al-
d›¤› çeflitli eflyay› da Afrika’ya götürdü. ‹lk Ça¤’›n en son sömür-
gecileri Romal›lar oldu. Romal›lar daha çok askerî güçlerine da-
yanarak Akdeniz’de, Yak›n Do¤u’da, Kuzey Afrika’da, Bat› Avru-
pa’da, hatta Britanya Adalar›’nda genifl topraklara egemen oldu-
lar. Fenikelilerin ticarî amaçlarla bafllatt›klar› sömürgecilik, za-
man geçtikçe siyasî, askerî, sosyal boyutlar da kazand›: Yeni
topraklar›n do¤al kaynaklar›ndan yararlanarak ana devletin zen-
ginli¤ini art›rma, baflka devletlerin rekabet gücünü k›rma, stra-
tejik noktalar› ele geçirme, kendi uygarl›¤›n› yayma, nüfus fazla-
s›n› yeni topraklara yerlefltirme vb. Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›-
k›lmas›ndan sonra, Orta Ça¤’›n sonlar›na kadar Avrupa ve Akde-
niz çevresinde sömürgecilik hareketlerinin durdu¤u görülür. Bu
dönemde Avrupa, daha çok barbar kabilelerin ak›nlar›na ve göç-
lere sahne oldu. ‹lk Ça¤’da Avrupa d›fl›nda en önemli sömürge-
cilik hareketiyse Çin’de gerçekleflti. ‹.Ö. 4. ve 3. yüzy›llarda Ho-
ang-Ho Irma¤›’n›n afla¤› havzas› halk› önce çevresindeki halkla-
r› sömürgelefltirdi (iç sömürgecilik); sonra egemenli¤ini Man-
çurya’ya kadar yayd›. Avrupa’da sömürgecilik yeniden ve gerçek
anlam›yla, kefliflerin bafllamas›ndan sonra ortaya ç›kt›. Ameri-
ka’ya, Uzak Do¤u’ya, Afrika’ya düzenlenen keflif gezileri Avrupa-
l›lar›n ilgisini yeryüzünün o güne kadar bilinmeyen bu yeni böl-
gelerine çekti. Amerika’n›n do¤al kaynaklar›, eski uygarl›klar›n›n
hazineleri, Afrika’n›n madenleri, bitkisel ve hayvansal ürünleri,
uygar Uzak Do¤u’nun zenginlikleri, o güne dek görülmemifl
çapta ve h›zda bir sömürgelefltirme hareketinin hedefleri oldu-
lar. ‹lk sömürgeler, zaman›n denizcilikte en ileri devletleri olan
Portekiz ve ‹spanya taraf›ndan kuruldu. 15. yüzy›l›n ilk yar›s›nda
Portekizliler, Afrika k›y›lar›na ve Hint Okyanusu’na seferler dü-
zenlediler. 1492’de ‹spanyollar, Kristof Kolomb’un önderli¤inde
Küba’ya vard›lar. Yeni bulunan yerlerin Avrupa’da abart›larak
anlat›lan zenginlikleri; macerac›lar›, güç ve iktidar h›rs› peflinde
koflanlar›, k›sa sürede zengin olmay› amaçlayanlar› kitleler hâ-
linde bu topraklara çekti. 1435’ten bafllayarak Portekizliler Gine
k›y›lar›n›, Kongo Irma¤› çevresini, Hindistan’› vd. yerleri sömür-
gelefltirerek köle, alt›n, fildifli ve baharat ticareti yapmaya baflla-
d›lar. ‹spanyollar 1492’de Küba’y›, 1519’da Azteklerin ülkesi
Meksika’y›, 1532’de de ‹nkalar›n ülkesi Peru’yu sömürgelefltir-
diler. Ayr›ca Afrika’da Gine Körfezi’nde sömürgeler kurdular.
Do¤rudan do¤ruya yerel kaynaklar›n ya¤malanmas› biçiminde
ortaya ç›kan bu dönem sömürgecili¤i, bir yandan Avrupa’ya bü-
yük zenginlikler y›¤arken öte yandan yerli halklar›n soyk›r›m› gi-
bi kanl› sonuçlara yol açt›. Yerli uygarl›klar yerle bir edildi. Özel-
likle Afrika yerlileri yüzy›llar sürecek köle ticaretinin kurban› ol-
dular. ‹spanya ve Portekiz aras›ndaki rekabet 1494’te papan›n
giriflimi ve Tordesillas Antlaflmas› ile sonuçland›. Buna göre At-
las Okyanusu’nun ortas›ndan geçen 45. boylam›n bat›s› ‹span-
ya’ya, do¤usu Portekiz’e b›rak›ld›. Böylece ‹spanyollar Orta
Amerika’y› ve Güney Amerika’n›n bat›s›n›, Portekizliler de Brezil-
ya, Afrika, Hindistan, Endonezya ve Pasifik Okyanusu adalar›n›
sömürgelefltirme hakk›n› kazand›lar. 16. yüzy›l›n sonlar›nda or-
taya üç yeni sömürgeci devlet ç›kt›: ‹ngiltere, Fransa ve Hollan-
da. 17. yüzy›lda ‹spanya ve Portekiz eski güçlerini, dolay›s›yla
sömürgelerini kaybetmeye bafllad›lar. Hollanda, 1602’de kurdu-
¤u Do¤u Hindistan fiirketi’yle Portekiz ile rekabete giriflti. Sri
Lanka ve Tayvan’› ele geçirdi. Amerika’da ve Afrika’da koloniler
kurdu. Bu sömürgelerin iklim özellikleri, Avrupal›lar›n yerlefl-
mesine uygun de¤ildi. Bu nedenle Hollandal›lar, sömürgeleri-
nin do¤al kaynaklar›n› ya¤malamakla yetindiler. Kauçuk, baha-
rat gibi maddeleri dünya piyasas›na sürdüler. ‹ngiliz ve Frans›z-
lar ise ülkelerinin s›n›rl› olanaklar›n› yeni topraklarla genifllet-
mek ve buralarda yerleflerek ekonomik sistemlerini güçlendir-
mek, anayurdun zenginleflmesini sa¤lamak amac›yla sömürge-
cili¤e yöneldiler. Bu nedenle, özellikle ‹ngiltere’nin Kuzey Ame-
rika’da giriflti¤i sömürgecilik hareketi, büyük bir göç olgusuyla
birlikte yürüdü. ‹ngilizler, yaln›zca do¤al kaynaklardan yararlan-
may› de¤il, ayn› zamanda ‹ngiliz kültürünü yeni topraklarda ya-
yarak, gerçek anlamda bir egemenlik ve dünya imparatorlu¤u
kurmay› amaçlad›lar. Böylece Kuzey Amerika, Avustralya ve Ye-
ni Zelanda’da yerlefltiler. Ayr›ca ekonomik güçlerini art›rmak
için Hindistan, Sri Lanka, Birmanya, Malaysiya ve Afrika’ya yö-
neldiler. Fransa da benzer amaçlarla Kuzey Amerika’da (örne¤in
Quebec), Kuzey Afrika’da (Cezayir), Antil Denizi’nde (Martinik),
Afrika’da (Senegal) ve Hindistan’da sömürgeler kurdu. 18. yüz-
y›lda ‹ngiltere’nin en güçlü denizci devlet hâline gelmesi, Fran-
sa’n›n Kanada ve Hindistan’daki sömürgelerini kaybetmesiyle
sonuçland›. Sömürgecilik, dünyadaki yay›lmas›n› 19. yüzy›la
kadar sürdürdü. 19. yüzy›l›n sonlar›nda art›k dünyada sömürge-
lefltirilebilecek bir kar›fl toprak kalmam›flt›. Bundan sonraki dö-
nem, sömürgelerin paylafl›lmas› ve yeniden paylafl›lmas› için
