SÖYLEfi‹
594
Avrupa devletleri aras›nda bitmez tükenmez savafllar›n yap›ld›¤›,
günümüze kadar uzanan tarih bölümüdür. Bu dönemde sömür-
gelerin paylafl›lmas›, bir yandan I. ve II. dünya savafllar›na, bir
yandan da sömürgelerin kurtulufl mücadelelerine yol açt›. Ayn›
zamanda eski sömürgecilik de içerik de¤ifltirerek, “emperya-
lizm” ad› verilen yeni ve daha karmafl›k bir olguya dönüfltü. ‹lk
Ça¤’›n ticarî amaçl› sömürgecili¤i, zaman içinde önce de¤erli
madenleri ana ülkeye y›¤mak, sonra sanayi devriminin yaratt›¤›
üretim fazlas›na yeni pazarlar ve sanayie yeni hammadde kay-
naklar›; nüfus fazlas›na yerleflim alanlar› bulmak, en sonunda da
sermaye fazlal›¤›na yeni yat›r›m olanaklar› yaratmak amaçlar›na
yöneldi. Emperyalizm ça¤›nda, sömürgecili¤in geleneksel biçi-
mi olan askerî iflgal ve sömürge halklar›n›n kuvvet kullan›larak
kölelefltirilmeleri yöntemlerine; askerî gücü gözda¤› vermek için
kullan›p ekonomik ve siyasî egemenli¤i sa¤lama yöntemleri ek-
lendi. 15-18. yüzy›l›n sömürgecileri, her ne kadar sömürgelefl-
tirme hareketlerini askerî güçlerine dayand›rd›larsa da uygula-
d›klar› yöntemler, kurduklar› idareler bak›m›ndan birbirlerinden
az çok farkl› yollar izlediler. ‹spanya, Portekiz ve Hollanda yal-
n›zca sömürgelerinin do¤al kaynaklar›n› ya¤malad›lar. Bu dev-
letlerin sömürgeleri, elindeki askerî güce dayanan tam yetkili bir
genel vali taraf›ndan yönetilirdi. Yerli halk›n yönetimde hiçbir
söz hakk› yoktu. ‹spanya, Portekiz ve Hollanda yerli halk›n e¤i-
tilmesi, yaflam koflullar›n›n düzeltilmesi vb. konularla ilgilen-
mediler. Yaln›zca a¤›r bir sömürüye dayanan ve ald›klar› karfl›-
s›nda hiçbir fley vermeyen bu sistemler k›sa zamanda da¤›l›p y›-
k›ld›lar. ‹ngiltere, Fransa ve sömürgecili¤e çok daha sonra,
1867’de Ruslardan Alaska’y› sat›n alarak bafllayan ABD ise sö-
mürgeleriyle aralar›nda daha sa¤lam siyasî ve ekonomik ba¤lar
kurdular. ‹liflkilerini s›k› kurallara ba¤lad›lar. Sömürgelerinde
kendi kültürlerini yaymak amac›yla yerli halk›n e¤itimine önem
verdiler. Bu da bir yandan sömürgelerde ana devlete ba¤l› yerel
yönetici s›n›flar›n do¤mas›na, öte yandan e¤itim düzeyinin yük-
selmesiyle birlikte ulusal bilincin de yükselmesine yol açt›. Ba-
¤›ms›zl›¤›n› kazanan ilk sömürgeler, ‹ngiltere’nin Kuzey Ameri-
ka’daki sömürgeleri oldu (1776). 1783’te ABD kuruldu. 19. yüz-
y›l›n sonlar›nda bafllayan özgürlük hareketleri 20. yüzy›lda, özel-
likle II. Dünya Savafl›’ndan sonra h›zla yay›ld›. Birbiri ard› s›ra
birçok eski sömürge, siyasî ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›. Ancak bun-
lardan eski ‹ngiliz sömürgelerinin büyük bölümü Commonwe-
alth (‹ngiliz Uluslar Toplulu¤u) bünyesinde kalarak, ‹ngiltere ile
ekonomik ve bir ölçüde siyasî iliflkilerini sürdürdüler. Amerika
sömürgelerinin bir bölümüne siyasî ba¤›ms›zl›k tan›rken, bir
bölümünü de eyalet statüsüyle kendi bünyesine katt›. Fransa es-
ki sömürgelerinin bir bölümünün siyasi ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›.
Bir bölümüyse (örne¤in Cezayir) özgürlüklerini uzun mücadele-
ler sonunda kazand›lar. Hollanda’n›n sömürgeleri de ba¤›ms›z-
l›klar›n› kazanmak için kanl› mücadelelere giriflmek zorunda kal-
d›lar. Bugün yeryüzünde do¤rudan do¤ruya sömürge statüsün-
de olan pek az ülke vard›r. Ancak, ekonomik ve sosyal aç›dan
yeteri kadar geliflmemifl pek çok eski sömürgenin de emperya-
list sistem içinde, sosyal, ekonomik ve siyasî aç›dan büyük dev-
letlere ba¤›ml› oldu¤u bir gerçektir.
SÖYLEfi‹,
bir konunun ya da düflüncenin bir baflkas›yla ko-
nuflurmufl gibi ifllendi¤i yaz›, sohbet. Bir edebiyat türü de¤il, bir
yaz›fl ya da anlat›m biçiminin ad›d›r. Elefltiri, inceleme, özellik-
le de deneme türleri, söylefli biçiminde yaz›labilir.
SÖZLÜK,
bir dilin bütün ya da belli bir ça¤da kullan›lm›fl
sözcük ve deyimlerini alfabetik s›raya göre alarak tan›mlar›n›
veren, aç›klayan ya da baflka bir dildeki karfl›l›klar›n› veren ya-
p›t, lûgat. Türkçede sözlük gelene¤i bulunmakla birlikte, “Türk-
çe sözlük” gelene¤i oluflmam›fl, bu yolda ilk çal›flmalar Tanzi-
mat döneminde bafllam›flt›r.
SPERMA,
erke¤in orgazm s›ras›nda boflaltt›¤› özel s›v›; me-
ni. S›v› bölümle sperma hayvanc›klar›n›n (spermatozoon) kar›fl›-
m›ndan meydana gelir. 4/5’i prostat bezinin salg›s›ndan, geri
kalan› erbezlerinin üretti¤i sperma hayvanc›klar› ve sperma de-
pocuklar›n›n salg›lad›¤› sar›, sümüksü bir s›v›dan oluflur. 1 cm
3
sperma s›v›s› içinde yaklafl›k 60-100 milyon sperma hayvanc›¤›
bulunur. Döllenmenin gerçekleflebilmesi için bu say›n›n 20-30
milyonun alt›na düflmemesi gerekir. Sperman›n f›flk›rmas› bi-
linçli ya da bilinçsiz bir uyar›n›n etkisiyle, üreme organlar› çev-
resindeki adrenerjik sinir kümelerinden ç›kan sinirlerle sa¤lan›r.
SPOR,
tek bafl›na ya da toplu olarak yap›lan, özgün kuralla-
ra sahip, ço¤unlukla bir yar›flmaya dayanan, vücut ve ak›l yeti-
lerinin geliflimini sa¤layan, e¤itici ve e¤lendirici nitelikteki u¤-
rafl. ‹lk Ça¤ Yunan ve Roma kentlerinde büyük önem verilen
spor, bugünkü anlam›yla 19. yüzy›lda ortaya ç›kt›. 20. yüzy›lda,
bir yandan araç, teknik ve kurallar bak›m›ndan geliflirken, öte
yandan ulafl›m ve iletiflim olanaklar›n›n art›fl›yla uluslararas› bir
boyut kazand›. Olimpiyat oyunlar›, dünya flampiyonalar›yla bü-
yük ilgi toplamaya bafllad›. Tüm bu geliflmeler, sporun kitlele-
re yay›lmas›nda etken oldu.
SPORLULAR,
birhücrelilerin, baflka canl›lar›n hücreleri-
nin içinde ya da aralar›nda yaflayan asalak hayvanlardan olu-
flan s›n›f›
(Sporozoa).
Her türün kona¤› bellidir. Hareket
edemezler. Beslenme ve boflalt›m organelleri yoktur; besinleri-
ni vücut yüzeyinden (hücre çeperi) geçiflme yoluyla al›rlar.
Hem efleyli, hem efleysiz ço¤al›rlar. Efleysiz ço¤alma bölünerek
olur ve asala¤›n konakta yay›lmas›n› sa¤lar. Efleyli üremede
ise, gametlerin birleflmesinden meydana gelen, etraf› sert bir
kabukla çevrili zigota, “spor” ad› verilir. Spor, hayvan›n bir ko-
naktan öbürüne yok olmadan geçmesini sa¤lar. Zigot sporun
içinde bölünerek ço¤al›r; yeni bir kona¤a geçti¤inde spor par-
çalan›r ve içindeki bireyler serbest kal›rlar. Malarya (s›tma)
hastal›¤›n› yapan
Plasmodium
bu s›n›ftand›r.
SR‹ LANKA
(eski ad› Seylan), Dekkan Yar›madas›’n›n güne-
yinde Seylan Adas› üzerinde devlet. Yüzölçümü 65.610 km
2
,
nüfusu 18.580.000 (1997), bafll›ca kentleri: Colombo (yönetsel
baflkent), Sri Jayawardenapura (yasama ve yarg›), Jaffna ve
Kandy’dir. Resmî dili Sinhali ve Tamil dilidir, ayr›ca ‹ngilizce de
konuflulur. Ço¤unlu¤unun dini Budizm’dir. Ada, Manaar Körfe-
zi ve Palk Bo¤az› ile Hindistan’dan ayr›l›r. Bu deniz kollar›n›n her
ikisi de s›¤ ve yer yer mercan kolonileriyle örtülüdür. Bu yüzden
bir köprü ile Dekkan Yar›madas›’na ba¤lanm›flt›r (Âdem Köprü-
