fiEYH
607
ya neden olur. Hafif fleker ile a¤›r fleker hastal›¤› aras›ndaki fark,
glikoz metabolizmas›n›n bozukluk derecesine ba¤l›d›r. fiekerli
(diyabetik) hastada enfeksiyonlu hastal›klara karfl› direnç azal›r,
atardamar bozukluklar› görülür. Hastal›¤›n tedavisinde, hasta-
n›n durumuna, kan ve idrar tahlillerine göre çok s›k› bir g›da re-
jimi uygulan›r. ‹lâç olarak ensülin ve sülfamitler kullan›l›r.
fiEMPANZE,
primatlardan, insana en çok benzeyen ve
onun davran›fllar›n› en iyi taklit edebilen maymun türü
(Pan
satyrus
ya da
Pan troglodytes).
Afrika’n›n tropikal böl-
gelerinde yaflar. Boyu 140 cm.’dir. Bafl› yuvarlakça, yüzü genifl,
burnu küçük, kulaklar› büyük, rengi karad›r. Kuyru¤u yoktur.
Ayakta pek duramaz. Yürürken ellerini de kullan›r. Dizlerinin
üzerine oturur. A¤açlarda aile hâlinde yaflar. ‹yi t›rman›r. Hay-
vanlar›n en ak›ll›s›d›r. Bitkisel besinlerle beslenir. Böcek vb. ye-
di¤i de olur. Diflinin gebelik süresi 7,5 ay kadard›r. 1-2 yavru
do¤urur; 2,5 y›l yavrusunu s›rt›nda tafl›r. Yavrular 8-12 yafl›nda
ergenleflirler. fiempanze hayvanat bahçelerinde yetifltirilebilir.
Ço¤unlukla 40 y›ldan fazla yaflarlar.
fiEN, fiener
(1941 Adana), tiyatro ve sinema oyuncusu. Ö¤-
renimini tamamlad›ktan sonra bir süre köy ö¤retmenli¤i yapt›.
1958’de tiyatro oyunculu¤una bafllad› ve fiehir Tiyatrosu’na gir-
di. “Seferî Ramazan Bey’in Nafile Dünyas›” (1974), “Oyun Nas›l
Oynanmal›” (1975), “Zengin Mutfa¤›” (1977), “Sersem Kocan›n
Kurnaz Kar›s›” (1979), gibi oyunlarda oynad›; çeflitli müzikaller-
de (Nefle-i Muhabbet) rol ald›. 1970’lerde sinema dünyas›na da
giren fien, birçok güldürü filminde (Hababam S›n›f›) oynad›. Da-
ha sonra Kemal Sunal ve ‹lyas Salman ile iyi bir ikili oluflturdu
(Süt Kardefller, Banker Bilo, Çiçek Abbas). “Namuslu” (1985)
filminde ilk kez baflrol oynad›. “Zü¤ürt A¤a” (1985), “Muhsin
Bey” (1986), “Arabesk” (1989), “Aflk Filmlerinin Unutulmaz Yö-
netmeni” (1990), “Gölge Oyunu” (1992), “Amerikal›” (1993),
“Eflk›ya” (1995) filmlerinde karakterleri son derece baflar›l› can-
land›rd›. “Muhsin Bey” filmindeki rolüyle 1987 Antalya Alt›n
Portakal Film fienli¤i’nde en iyi erkek oyuncu ödülünü ald›.
fiENSOY, Ferhan
(1951 Çarflamba/Samsun), tiyatro yö-
netmeni, oyuncu ve yazar. Strasbourg’da École Supérieur d’Arts
Dramatiques’te ö¤renim gördü. Daha sonra Magic Circus’un
yönetmeni Jérome Savany’nin yard›mc›l›¤›n› yapt›. Dönüflünde
çeflitli topluluklarda çal›flt› ve 1980’de Ortaoyuncular Toplulu-
¤u’nu kurdu. Oyunlar›nda mizah yoluyla güncel ve siyasî konu-
lar› elefltirdi. 1980’de kendi yazd›¤› “fiahlar› da Vururlar” oyu-
nuyla Avni Dilligil Özel Jüri Ödülü’nü, 1988’de “‹stanbul’u Sat›-
yorum” oyunuyla Ulvi Uraz ödülü’nü ve yine 1988’de Levent
K›rca’yla birlikte Ankara Sanat Kurumu Jüri Özel Ödülü’nü ald›.
fiensoy’un yazd›¤›, uyarlad›¤› ve yönetti¤i yap›tlar›ndan baz›lar›:
“Kahraman Bakkal Süpermarkete Karfl›” (1981), “Anna’n›n Yedi
Günah›” (1982), “Hayrola Karyola” (1984), “Afitab’›n Kocas› ‹s-
tanbul” (1984), “‹çinden Tramvay Geçen fiark›” (1987), “Keflan-
l› Ali Destan›” (1988), “Hofl Geldin Victory” (1989), “Soyut Pa-
diflah” (1989), “Ferhangi fieyler” (1989).
fiER‹AT,
‹slâm inanc›na göre, Tanr›’n›n insan eylemlerine
verdi¤i yön, insanlar›n izlemeleri için gösterdi¤i yol. fieriat, in-
san›n, yaln›z çevresi ve Tanr› ile olan d›fl iliflkilerini düzenler, iç
dünyas›yla, inançlar›yla ilgilenmez. ‹nsanî edimler iki türlüdür.
1) Tanr›’ya karfl› olan yükümlülüklerin yerine getirilmesi (namaz
k›lmak, oruç tutmak vb.), 2) ‹nsanlar›n birbirleriyle ve d›fl dün-
yayla olan iliflkileri. Bunlar› hukuk ve ahlâk kurallar› düzenler.
Her insan, eylemlerinin fleriata uyup uymad›¤›n› bilemez, bil-
mek için uzmanl›k gereklidir. fieriat uzmanlar› f›k›hç›lard›r, ge-
rekti¤inde onlara baflvurulur. Bu görevi üstlenen f›k›hç›lara
müftü denir. Müftülerin, bir iflin fleriata uyup uymad›¤› konu-
sundaki sorulara verdikleri yan›tlara da fetva ad› verilir. Eskiden,
müftüler ve kad›lar, çözemedikleri sorunlar›, baflkanlar› olan
fleyhülislâmdan sorarlard›. Türkiye’de flimdi bu görevi Diyanet
‹flleri Baflkanl›¤› üstlenmifltir. fieriat, fiiî mezheplerde ve tasav-
vuf tarikatlar›nda çok de¤iflik anlay›fllarla yorumlan›r.
fiER‹T,
insan ya da hayvanlar›n ba¤›rsaklar›nda asalak olarak
yaflayan yass›kurt. fieritler, solucanlar›n yass›kurtlar s›n›f›n›n bir
tak›m›n› olufltururlar. Hepsi omurgal› hayvanlarda içasalak ola-
rak yaflarlar. Erginleri ço¤unlukla ba¤›rsaklarda, ender olarak da
kar›n bofllu¤unda bulunurlar. Vücutlar› dar ve uzun bir flerit bi-
çimindedir. Bafllar›nda tutunmaya yarayan organlar bulunur. Vü-
cut bölmeleri birkaç taneden birkaç bin taneye kadar de¤iflebilir.
Sindirim sistemleri bulunmaz. Kona¤›n sindirim s›v›s› içinde ya-
flad›klar›ndan besinlerini geçiflme (osmos) yoluyla al›rlar. fierit-
ler hermafrodit hayvanlard›r. Her bölmede bir erkek ve bir difli-
organ vard›r. Her bölme kendi kendisini döller. Yumurtalar anüs
yoluyla konaktan d›flar› at›l›r. Yumurtadan ç›kan kurtçuk gelifle-
bilmek için yeni bir kona¤a geçmek zorundad›r. Bulundu¤u yer-
den otçul ya da etçil bir memelinin sindirim sistemine gelir. Mi-
de ya da ba¤›rsak çeperini delerek damarlara geçer. Kan taraf›n-
dan sürüklenip karaci¤er, akci¤er, kas, beyin vb. yerlere götürü-
len kurtçuk buralarda ba¤dokudan oluflmufl bir kistle çevrilir. Bu
evreye “kabarc›kl› kurt” evresi ad› verilir (sistiserk). ‹çinde sisti-
serk bulunan etlerin ya da organlar›n yenmesiyle de hayvan er-
gin hâle gelece¤i son kona¤a geçer. ‹nsanlarda yaflayan fleritle-
rin en uzunu
Dibothricephalus’
tur (10-15 m.). 14-15 y›l
yaflarlar. Bir konakta birden fazla say›da bulunabilirler (en fazla
90 tane saptanm›flt›r). Açt›klar› yaralar ve harcad›klar› besin
önemli olmamakla birlikte salg›lad›klar› zehirli maddeler nede-
niyle zararl› olurlar. Cüce fleritin
(Hymenolepis)
boyuysa 1-
1.5 cm. kadard›r. S›cak ülkelerde görülür. Silâhl› tenya
(Ta-
enia solium,
uzunlu¤u 3 m. kadar), silâhs›z tenya
(T. sa-
ginata,
uzunlu¤u 4-10 m.) ve köpek tenyas›
(T. echino-
coccus,
uzunlu¤u 4-5 m.). ‹nsanda yaflayan fleritlerin en bili-
nen ve yayg›n olanlar›d›r. Sonuncunun erginleri kedi, köpek, kurt
vb.lerinde yaflad›¤› hâlde kabarc›kl› kurt evrelerini insanlar›n ak-
ci¤er ve karaci¤erinde geçirirler. Kabarc›kl› kurt buralarda tomur-
cuklanma yoluyla ço¤alarak çocuk bafl› büyüklü¤üne ulaflabilir.
fiEYH,
yafll› ve sayg›n kifli anlam›nda bir sözcük. Genellikle,
dinî ya da toplumsal birçok kurumun baflkanlar›n›n unvan›d›r.
Kimi Arap boy beylerine fleyh denir. Tarikat kurucular›n›n ve
ulular›n›n, din bilginlerinin, Müslüman sayg›n kiflilerin birçok-
lar›n›n adlar›n›n bafl›nda fleyh unvan› vard›r: fieyh Edebali, fieyh
Evren, fieyh Sadi, fieyh fiamil vb. Kimi tarikatlarda halifelik afla-
mas›na ermifl dervifllere de fleyh denir.
