fiEYH GAL‹P
608
fiEYH GAL‹P
(1757 ‹stanbul-1799 ‹stanbul), divan flairi.
As›l ad› Mehmet Esat’t›r. Babas› flair ve Mevlevî Mustafa Reflit
Efendi’nin çevresinde güçlü bir ö¤renim görerek yetifltirildi. Bir
süre Beylikçilik Kalemi’nde kâtip yard›mc›l›¤› yapt›. Konya’da
Mevlâna Dergâh›’nda (1784), ‹stanbul’da Yenikap› Mevlevîha-
nesi’nde çilesini doldurdu (1787). Galata Mevlevîhanesi’nde
fleyh oldu. Konya’daki Mevlevî mümessili Mehmet Çelebi’nin
tutumunun aksine “Müceddid oldu¤u Sultan Selim’in dîn ü
dünyâye/Nümâyand›r bu nev pûflidesinden kabr-î Mollaye”
beytiyle III. Selim’i övdü ve Nizam›cedit’e taraftarl›k etti. Mevlâ-
na’n›n beyit ve rubaileriyle birlikte birkaç rubaisini besteleyen
padiflah taraf›ndan da çok sevilerek korundu. fieyh Galip, divan
fliirinin kendi kendini tekrar gelene¤ini aflarak ça¤dafl› Nedim
gibi öz ve biçim yönlerinden getirdi¤i yeniliklerle bu fliir anlay›-
fl›na katk›da bulunan az say›da flairden biridir. Yenilik gücü,
kendisinden önceki flairlerin kal›plaflm›fl manzumlar›n› de¤ifltir-
mesiyle belirir. Mevlevî geleneklerinden kazand›¤› yeni yönelifl-
lerle içtenlik kayna¤›n› “öz”ünden al›r. Söyleyifl ustal›klar›n› bi-
çim yönünden bilinçli çal›flmalar sonucu elde eder. “Divan”›
(1837) ve “Hüsn ü Aflk”› (1887, 1923) A. Gölp›narl› taraf›ndan
yeni dile çevrilerek 1968’de bas›ld›.
fiEYH SA‹T ‹SYANI,
Do¤u Anadolu’da Cumhuriyet döne-
minin bafl›nda ortaya ç›kan ayr›l›kç› ve dinci isyan. Amac› fieyh
Sait’in önderli¤inde dinî temele dayal› bir Kürt devleti kurmakt›.
Hareket, ‹ngilizlerin k›flk›rtmas› ve ‹stanbul’daki Kürt Teali Ce-
miyeti’nin deste¤iyle gerçekleflti. Nakflibendî fleyhi olan fieyh
Sait, H›n›s yöresinde gerekli haz›rl›klar› yapt›. ‹syan, Elaz›¤’›n
Piran Köyü’ndeki asker kaçaklar›n› yakalamaya gelen jandarma-
lara atefl aç›lmas›yla bafllad› (13 fiubat 1925) ve h›zla geniflledi.
‹syanc› kuvvetler ilk olarak Genç ilinin merkezi Drahni’yi ele ge-
çirdiler (16 fiubat). fieyh Sait, kendisine kat›lan dört afliretin
kuvvetleriyle birlikte Çapakçur, Mufl ve Diyarbak›r cephelerini
kurdu. Hani, Lice ve Palu’yu ele geçirdi. Ard›ndan Elaz›¤ ve
Mufl’ta ya¤maya giriflti. Ayaklanman›n üstüne gönderilen kuv-
vetler önce baflar›l› olamad›. fieyh Abdullah’›n yönetimindeki is-
yanc›lardan bir k›sm› Mufl cephesinde Varto’yu alarak Erzurum
üstüne yürüdü. fieyh Sait de emrindeki 5.000 kiflilik kuvvetle
dört koldan Diyarbak›r’a sald›rd› (7 Mart). Bu arada hükümet
do¤uda s›k›yönetim ilân etti. Fethi Okyar çekildi, yerine ‹smet
Pafla baflbakan oldu. Hükümet kuvvetleri Diyarbak›r’› yerli halk-
tan da yard›m görerek fliddetle savundu ve isyanc›lar› bozguna
u¤ratarak takibe bafllad› (8 Mart). Bu tarihten itibaren hükümet
kuvvetleri genifl bir temizlik harekât›yla birlikte isyanc›lar›n elin-
deki yerleri geri almaya bafllad›. fieyh Sait, maiyetiyle birlikte
Varto’nun güneyindeki Carpuh köprüsünde s›k›flt›r›larak yaka-
land› (15 Nisan). fieyh Sait ‹syan›’n› elalt›ndan destekleyen Kür-
distan Teali Cemiyeti baflkan› eski fiûray›devlet (Dan›fltay) reis-
lerinden Seyit Abdülkadir de ‹stanbul’da ele geçirilerek 12 arka-
dafl›yla birlikte yarg›lanmak üzere Diyarbak›r’a getirildi. Abdül-
kadir ve 5 arkadafl› yarg›lanarak idam edildiler (27 May›s). fieyh
Sait ve 47 kifli fiark ‹stiklâl Mahkemesi taraf›ndan idama mah-
kûm edildi. Karar Diyarbak›r’da Siverek Kap›s›’nda yerine geti-
rildi (29 Haziran 1925).
fiEYH fiAM‹L
(1798 ? Gimri/Da¤›stan-1871 Medine), Kaf-
kasl› din adam›. Ülkesinin ba¤›ms›zl›¤› için Çarl›k Rusyas› ile
savaflan fieyh fiamil, Avar as›ll›yd›. 1813’ten sonra Da¤›stan,
Rusya’n›n egemenli¤i alt›na girmiflti. fieyh fiamil önceleri Mol-
la Muhammet’in, onun ölümünden sonra da yerine geçen Ham-
za Bey’in yan›nda Avarlara ve Ruslara karfl› savaflt›. Hamza
Bey’in ölümünden sonra imam oldu (1834) ve bafla geçti.
1837-1893 y›llar› Ruslar ile yap›lan mücadelelerle geçti.
1893’te sald›r›ya geçen Ruslar, fieyh fiamil’in bulundu¤u Ahul-
go kentini kuflatt›lar. Antlaflma giriflimleri, fieyh fiamil’in teslim
olmay› reddetmesi üzerine sonuçsuz kald› ve Ahulgo bir süre
sonra Ruslar taraf›ndan al›nd›. Kaçarak kurtulmay› baflaran fieyh
fiamil, Avar Beyi Hac› Murat’›n da kendisine kat›lmas›yla müca-
delesini sürdürdü. 1845’te Rus ordusu, Darga’y› ele geçirdi. Bu
arada fieyh fiamil’den ayr›lan Hac› Murat, Ruslara s›¤›nd›.
1852’de fieyh fiamil Kabarda’y› iflgal etti; ancak bir sonuca ula-
flamad›. K›r›m Savafl›’ndan sonra Ruslar Kafkasya’n›n üzerine
daha çok yüklendi. 1856’da Vedono Kalesi’ne s›¤›nan fiamil, bir
süre sonra da da¤lara ç›kmak zorunda kald›. Ruslara karfl› 25 y›l
savaflan fiamil en sonunda Gurib’e s›¤›nd› ve 6 Eylül 1859’da iki
o¤luyla birlikte teslim oldu. ‹lk önceleri Rusya’da tutulan fieyh
fiamil, Medine’ye gönderildi ve orada öldü.
fiEYHÜL‹SLÂM,
Osmanl› Devleti’nde en yetkili din görev-
lisi. Yap›lacak bir ifl ya da geçmifl bir olay konusunda fleriat
buyruklar›na göre yorum yapar, görüfl aç›klard›. Padiflahlar ya-
pacaklar› ifllerin fleriata uygun olup olmad›¤› konusunda fleyhü-
lislâmdan “fetva” al›rlard›. Eskiden fleyhülislâmlara “müfti” de-
nirdi. 1453’ten sonra ‹stanbul müftüsüne fleyhülislâm denildi.
‹lk resmî fleyhülislâm Zenbilli Ali Efendi’dir (1503-1526). 16.
yüzy›lda Ebussuud Efendi ile sadrazamla efl tutulmaya ve Di-
van’a kat›lmaya bafllad›lar. Tanzimat’tan sonra e¤itim ve adalet-
le ilgili konularda yetkileri kald›r›ld›. Cumhuriyet’in kurulufluyla
da fleyhülislâml›k makam›na son verildi.
fiEYTAN,
kutsal kitaplarda ad› geçen ve insanlar› do¤ru yol-
dan sapt›rmaya çal›flt›¤› bildirilen kötü varl›k. Kuran’da yer yer
“iblis” ad›yla da an›lan fleytan asl›nda, gece-gündüz Tanr›’ya ta-
p›nan ulu bir melekti. Tanr›, Âdem’i yarat›p bütün melekleri ona
secde etmeye ça¤›rd›¤›nda, yaln›z iblis: “Âdem’i topraktan, beni
ateflten yaratt›n. Atefl topraktan üstün oldu¤una göre ben de
Âdem’den üstünüm.” diyerek büyüklendi, Tanr›’ya karfl› ç›kt› ve
lanetlenip cennetten kovuldu. fieytan, öç almak için, Âdem ile
onun soyundan gelenleri bafltan ç›karaca¤›n› söyledi, Tanr›da
ona k›yamette cezas›n› çekmek üzere izin verdi. Kuran’da melek-
ler aras›nda ad› geçen fleytan›n cin soylu oldu¤u ileri sürülür,
çünkü cinler ateflten, melekler ise nurdan (ayd›nl›ktan) yarat›l-
m›flt›r. fieytan, cinler gibi her k›l›¤a girebilir, her biçimde görü-
lebilir. Bu niteli¤i iflini kolaylaflt›r›r. ‹lk baflar›s› gizlice cennete
girip Havva’y› aldatmak ve ona Tanr›’n›n yasaklad›¤› a¤ac›n
meyvesini yedirerek kocas› Âdem ile birlikte cennetten kovul-
malar›n› sa¤lamak oldu. O günden bu güne insanlar› aldatmay›
sürdürdü¤üne inan›l›r. Müslümanlar, hemen bütün kötülükleri
fleytana uymak sayarlar. Cennetten kovulan fleytan, tek bir var-
l›k olmakla birlikte, yine Kuran’da “fleyatin” (fleytanlar) biçimin-
de ço¤ul olarak da an›l›r. Kimi bilginler fleytan›, ilkel dinlerdeki
kötülük tanr›s›na, özellikle Zerdüflt dinindeki Ehrimen’e benze-
