ve gezegenleraras› ortama kar›fl›r. Öteki gezegenlerin de (muh-
temelen Plüton hariç) atmosferleri vard›r ama hiçbirinde dünya-
n›nki kadar yaflama elveriflli oksijen yoktur.
ATOM,
bir elementin, kimya-
sal tepkimeye girebilen en küçük
parças›. Eski Yunan düflünürü
Demokratios, bütün maddelerin,
bölünmeyecek kadar küçük, göz-
le görülemeyen parçac›klardan
meydana geldi¤ini öne sürmüfltü
(atomun Yunanca anlam› “bö-
lünmez”dir.) 1803’te Dalton,
gazlar üzerinde yapt›¤› araflt›rmalar s›ras›nda, bütün elementle-
rin, ayn› özellikleri tafl›yan atom gruplar›ndan olufltu¤unu söy-
leyerek a¤›rl›klar› farkl› olan bu gruplar için göreceli bir tablo ç›-
kard› ve her elementin atom a¤›rl›¤›n› belirtti. Ona göre, atomlar
kat›, pürüzsüz, küçük ve bölünmez küreciklerdi. Elektronun kefl-
fi ve Geiger ile Marsden’in ince metal levhalardan alfa parçac›k-
lar›n›n saç›nmas›na iliflkin deneyleri, 1911’de Rutherford’u,
atomda boflluklar oldu¤unu kabul etmek gerekti¤ine ve yeni bir
atom modeline yöneltti. 1914’te Moseley’in yapt›¤› deneyler, her
atomda belirli say›da proton bulundu¤unu ortaya ç›kard›. Atom
say›s› denen bu say›, her element için de¤iflikti. X ›fl›nlar›yla ya-
p›lan incelemeler de, çekirde¤in etraf›ndaki elektron kabuklar›n-
dan en d›fltakinin, elementin kimyasal tepkimelerdeki tavr›n› be-
lirleyen en önemli etken oldu¤unu ortaya ç›kard›. Bu kabukta efl
say›da elektronu bulunan atomlar›n elementleri, benzer fiziksel
ve kimyasal özellikler gösterirler. En d›fltaki kabukta en çok 8
elektron bulunabilir. Yaln›zca soygazlar›n d›fl kabuklar›nda 8
elektron vard›r. Her atom, d›fl kabu¤undaki elektron say›s›n› 8’e
tamamlama e¤ilimindedir. Atomlar kendi aralar›nda gruplar
(moleküller) olufltururken, d›fltaki elektronlar›n› paylaflarak çe-
flitli ba¤lar kurar ve kararl› bir duruma gelmeye çal›fl›rlar. Bir
elementin atomlar›, de¤iflik say›da nötrona ve dolay›s›yla farkl›
kütleye sahip olabilir. Bunlar›n her biri, o elementin izotoplar›n›
oluflturur. Çekirdekte yer alan proton ve notronlar›n toplam›na
kütle say›s› denir. Proton ve nötronun kütleleri birbirine hemen
hemen eflit ve elektronunkinin 1835 kat›d›r. Atomun, hayalde
canland›rmas› bile güç olan küçüklü¤üne karfl›n, çekirde¤inde
çok büyük bir enerji sakl›d›r ve atomdaki enerjinin keflfedilip
a盤a ç›kar›lmas› 20. yüzy›l›n en önemli bulufllar›ndan biridir.
ATOM A⁄IRLI⁄I,
bir elementin verilen herhangi bir örne-
¤indeki atomlar›n›n, atomik kütle birimi cinsinden belirtilen or-
talama a¤›rl›¤›. Atom tart›s› ya da atom kütlesi de denir. Bir ele-
mentin, bir baflkas›yla oluflturdu¤u çeflitli bilefliklerinin birer
molünde bulunan niceliklerinin en büyük ortak böleni ve bu
elementin atomunun kaç atomik kütle birimi oldu¤unu gösteren
ba¤›l say› diye de tan›mlanabilir.
ATOM SAYISI,
bir atomun çekirde¤indeki proton say›s› ya
da çekirdek çevresinde dolanan elektron say›s› (simgesi Z).
Atom numaras› da denir. Atom say›s›, bir elementin kimyasal
özelliklerini ve periyodik cetveldeki yerini belirler. Bir elementin
bütün izotoplar›n›n atom say›s› ayn›d›r; ancak de¤iflik say›da
nötron içerdiklerinden kütle say›lar› de¤ifliktir.
ATSIZ, Nihal
(1905 ‹stanbul - 1975 ‹stanbul), yazar. Orta-
ö¤renimini ‹stanbul Erkek Lisesi’nde, yüksekö¤renimini Yüksek
Ö¤retmen Okulu Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü’nde tamamlad›
(1930). Türkiyat Enstitüsü’nde bir y›l asistanl›k, Malatya Orta-
okulu’nda, Edirne Lisesi’nde Türkçe ve edebiyat ö¤retmenli¤i
yapt› (1934-1938). Turanc› yaz›lar yazd›¤› için tek parti döne-
minde birkaç kez bakanl›k emrine al›nd›, tutukland›. 1950’den
sonra Haydarpafla Lisesi’ne atanarak mesle¤ine döndü. Bafll›ca
yap›tlar›: “Yollar›n sonu” (fliirler, 1946), “Bozkurtlar›n Ölümü”
(roman, 1946), “Osmanl› Tarihleri” (1949), “Bozkurtlar Dirili-
yor” (roman, 1959), “Deli Kurt” (roman, 1968).
ATS‹NE⁄‹,
çiftkanatl› böcekler familyas›ndan bir sinek türü
(Hippobosca equina).
Parlak esmer renklidir. Büyük ve
küt kanatlar› siyah damarl›d›r. Bacaklar› sar›mt›rak renklidir ve
üzerlerinde koyu renkli halkalar bulunur. 7-9 mm. boyundad›r.
Özellikle atlar›n kuyruk altlar›na ya da bacaklar›n›n iç yüzüne ya-
p›flarak kanlar›n› emer. Yayg›n olarak Avrupa ve Kuzey Ameri-
ka’da yaflar. Develerin kan›n› emen bir türü de
(Hippobosca
camelina)
vard›r. ‹nsanlara uyku hastal›¤›n› bulaflt›rabilir.
ATT‹LA
(yaklafl›k olarak 406-453), Avrupa Hunlar›n›n ünlü
hükümdar›. Babas› Hun beylerinden Muncuk’tur. 434 ya da
435’te amcas› Hun Kral› Rua’n›n ölümü üzerine kardefli Bleda ile
birlikte Hunlar›n bafl›na geçti, ama 445’lerde kardeflini öldürte-
rek Hunlar›n tek yöneticisi oldu. ‹mparatorlu¤u Alpler’den ve
Balt›k Denizi’nden Hazar Denizi’ne kadar uzan›yordu. 442-450
y›llar› aras›nda Bizans’›n birçok yerlerini ald›. 451’de Galya’y›
ele geçirdi. Niflanl›s› ve ‹mparator III. Valentianus’un k›z karde-
fli olan Honoria’n›n drahomas› olarak Roma ‹mparatorlu¤u’nun
yar›s› üzerinde hak iddia etti. Ayn› y›l yar›m milyonluk ordusuy-
la Catalaunum’da (ya da Mauricia’da) Roma-Vizigot ordusuyla
çarp›flt›. Savafl›n sonucu belli olmad›. 452’de tekrar ‹talya’ya
sald›rd›. Birçok kenti ele geçirdikten sonra Roma’ya do¤ru iler-
lemeye bafllad›. Papa I. Leo, Attila’ya Roma’y› istilâdan vazgeç-
mesi için ricada bulundu. Hun ordusu salg›nlar yüzünden bit-
kin düfltü¤ünden Attila bu ricay› kabul etti. Ertesi y›l ‹ldiko (ya
da Hilda) adl› bir Got k›z›yla evlendi¤i gece öldü. Mezar› gizli
kals›n diye, cenazesinde bulunanlar›n daha sonra Hunlar tara-
f›ndan öldürüldü¤ü rivayet edilir.
AVCIO⁄LU, Do¤an
(1926
Bursa-1983 ‹stanbul), yazar. Fran-
sa’da siyasal bilimler ve ekonomi
ö¤renimi gördü (1955). Yurda dö-
nünce bir süre Orta Do¤u Amme
Enstitüsü’nde asistanl›k yapt›. Akis,
Kim, Ulus dergi ve gazetelerinde ça-
l›flt› (1956-1960). 27 May›s’tan son-
ra toplanan Kurucu Meclis’e kat›ld›,
Anayasa Komisyonu’nda görev ald›.
Daha sonra Türk-‹fl Araflt›rma Mer-
kezi müdürlü¤ünde bulundu. Haftal›k Yön (1961-1967) ve Dev-
AVCIO⁄LU, Do¤an
65
